question_id
int64
0
919
question
stringlengths
61
35.6k
answer_a
stringlengths
4
21.4k
answer_b
stringlengths
6
2.97k
answer_c
stringlengths
6
1.54k
answer_d
stringlengths
6
9.42k
answer_e
stringclasses
0 values
answer_f
stringclasses
0 values
answer_g
stringclasses
0 values
correct_answer
stringclasses
4 values
category
stringclasses
7 values
pedagogical_subdomain
stringclasses
6 values
age_group
stringclasses
6 values
year
int64
2.02k
2.02k
secondary_category
stringclasses
0 values
100
Omusomesa w’omu mwaka ogwokusatu mu siniya ayigiriza abayizi ku mbeera y’ebitundu by’obusimu mu kutambuza amaanyi g’obubaka. Bw’ayogera nti amaanyi g’obubaka gatambula mangu mu busimu obunene, omu ku bayizi agamba nti tasobola kutegeera nsonga ze. Omusomesa asalawo okukozesa engeri endala ey’okunnyonnyola. Mu ngeri zino wammanga, ngeri ki ey’okunnyonnyola eyinza okusobozesa omusomesa okulaga obutuufu lwaki obusimu obunene butambuza amaanyi g’obubaka mangu?
Leeeta tebbule eraga emisinde gy'amasannyalaze gye gayitamu mu axon z'obubonero bw'obusimu bw'ensolo ez'omumwa nga gulimu obukulu obwenjawulo, basobole okugeraageranya enjawulo mu misinde gy'amasannyalaze gye gayitamu.
Leeta katuni akalaga nti bw’ogatta amazzi agenkana mu miyumo ebiri egy’obuwanvu bwe gumu naye nga emu mpanga ate endala ntono, amazzi ganaatuuka ku nkomerero y’omuyumo omunene mu bwangu okusinga omuyumo omutono.
Ssaawa ebipimo by'obunene bw'obuwuzi bw'obusimu (axons) ezitali zifaanagana, eziriko n'ezitaliko mayeliini, ng'olaga ebifo we kkubo ly'amasannyalaze we liba ligenda, wamu n'enzizi ezirimu ayoni (ion channels) n'engeri omusannyalaze gye gusaasaana nga tegunnatuuka, mu kiseera we gutuukira, ne bwe gumaze okutuuka.
Ng’ekkubo ly’amasannyalaze, olubaawo olwa pulasitiki olubikka ku waya z’amasannyalaze lukola nga miyelini ku akisoni z’obusimu, ekongera ku bwangu bw’okusaasaanya amawulire.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
101
Omusomesa yeetaaga okukolera ku kiruubirirwa kino wamu n'abayizi abali mu mwaka ogw'okubiri mu siniya: “Okukola okunnyonnyola okwa ssaayansi, okwesigamiziddwa ku bujulizi, okukwata ku nkola z'obusika bw'ebiramu mu nsolo”. Ku bikolwa bino wammanga, kiki ekiyinza okubasobozesa okutuukiriza ekiruubirirwa kino?
Okusinziira ku mikwano gy’amaka agalina obulemu obw’enjawulo, abayizi bagigeraageranya ne banoonyereza ku nsonga lwaki buli kamu kalukusizzaawo.
Okusinziira ku bisigalira by'ebizadde eby'endwadde ezitali za kikaba, abayizi babyetegereza ne balondoola engeri buli emu gy'esikizibwamu.
Abayizi bakola eggereesa eririmu ebintu eby'obusika bw'ensolo era bageraageranya engeri buli kintu kyolekebwamu.
Abayizi bakola omuti gw’olulyo nga gulaga ebika by’omusaayi eby’abayizi bannaabwe n’ab’emiryango gyabwe era ne bawa obunnyonnyofu ku ngeri gye busikibwaamu.
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
102
Omusomesa w’ekibiina eky’ekkumi n’ebiri asabye abayizi okukwataganya obucaafu bw’obutonde bw’ensi n’enkuba ey’asidi. Ku mirimu egiddwa wano, gwe gumu ku gyo gwe balina okukolera okukwatagana n’okunoonyereza okwa ssaayansi?
Kola okunoonyereza okukwata ku bitabo ebikwata ku mukwano oguli wakati w’enkuba erimu asidi n’obucaafu bw’obutonde bw’ensi.
Lubaale ki olukolagana wakati w’enkuba y’asidi n’obucaafu bw’obutonde bw’ensi, era ng’olina okuddamu ekibuuzo kino ng’oyita mu kugezesa? Eky’okuddamu: Okukola okwegezesa okulaga engeri enkuba y’asidi gy’eyonoonaamu obutonde bw’ensi, osobola okukozesa ebimera bibiri ebifanana. Kimu ofukirire amazzi agalina asidi (enkuba y’asidi), ate ekirala ofukirire amazzi agalina obuyonjo. Weekkaanye engeri ebimera byombi gye bikulamu okumala ebbanga lye nnaku oba wiiki. Ebiwandiiko byo birina okulaga engeri enkuba y’asidi gy’ekosaamu obulamu bw’ebimera, nga kivaako okukula okutali kulungi oba okufa. Kino kiraga engeri enkuba y’asidi gy’ecaafuzaamu obutonde bw’ensi.
Kola omulimu gw'ekikube mu labolatoli ogulaga engeri obucaafu bw'obutonde bw'ensi gye bukwaatagana n'enkuba ey'asidi.
Laga nnyonnyola mu nkola engeri enkuba y’asidi gy’ekosaamu ebimera
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
103
Omusomesa yasabye abayizi okukola enteekateeka y’okugezesa eno wammanga, nga alina ekigendererwa ky’okubalaga engeri eby’obulamu gye biyitamu mu butoffaali nga tebikozesezza maanyi (passive transport) n’ebintu ebiyungulukuka okuyita mu kinyira: 1. Teeka amazzi agasukali amangi munda mu kapiira akalongoosefu. 2. Teeka akapiira ako mu kintu omuli amazzi agasukali agatali mangi nga agali mu kapiira. 3. Laba ekigenda okubaawo nga wayiseewo akadde katono. Kibuza ki ekiri mu nteekateeka omusomesa gy’akoze okukwanagana n’ekigendererwa ekyogeddwa?
Akabonero tekayanguza kulaga ntambula ya solute.
Ennyanguyirizi ekkiriza amazzi okuyitawo gwokka
Akabonero tekalaga ntambuza ya mazzi nga kisinziira ku mutindo gw'obungi bw'ekintu ekigattiddwa.
Enkola tekkiriza kwolesa ntikko z’obutoffaali nga zigenda okusinzira ku kigero ky’obungi bwabyo.
null
null
null
A
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
104
Omusomesa w’ekibiina ky’omwaka ogusooka mu siniya, mu kiseera ky’omusomo ku buzibu bw’obutonde bw’ensi, ateekwa okukebera ekigendererwa kino: “Okutegeera obubi obuva mu kusuulibwa kw’ebintu eby’obuziba ku kuggwaawo kw’ekitangala kya ozone.” Mulimu ki omusomesa ayinza okukozesa okukungaanya obujulizi obukwata ku kutuukirizibwa kw’ekigendererwa ekyo?
Balirira abayizi okukola engeri CFCs (chlorofluorocarbons) gye ziri mu lubbobbo lw’empewo (stratosphere) n’omuwendo gwa ozone molecules gye bikwatagana.
Saba abayizi okunnyonnyola ebiri mu ggulaafu eraga enkyukakyuka mu bungi bw’obuziba bwa ozone mu kitundu kya stratosphere emyaka amakumi ataano egiyise.
Saba abayizi bakole akata ky'endowooza akannyonnyola ebinava mu kuggwa kw'ekibikka ky'ozone mu lubanga olw'omukka olwa stratosphere.
Saba abayizi okukola ekifaananyi ekiraga ebintu ebikozesebwa mu maka ebyeyambisibwa ebisumulula CFCs (chlorofluorocarbons) mu lubbobbo lwa ozone.
null
null
null
A
Science
Assessment
Secondary
2,019
null
105
Omusomesa akola emirimu gy’okuyiga egy’enjawulo n’abayizi abali mu mwaka ogw’okubiri mu siniya, nga gikwata ku kitundu ky’Ensi n’Obwengula. Mu mirimu ki egiddwa wammanga abayizi mwe bayinza okumanyirawo obukulu bw’essomo ly’ekibalangulo n’eby’emikono mu bulamu obwa bulijjo?
Abayizi banoonyereza ku muwendo n'engeri z'ebipooli ebiri mu bwengula nga byetoloola Ensi, era ne bawaayo ekiwandiiko ku mugaso gwabyo eri enkola y'enkola z'okumanya ebifo.
Abayizi bakozesa kalenda okuzuula olunaku engeri z’omwezi ez’enjawulo lwe ziggwaawo, era balagula ebifo by’enjuba, ensi, n’omwezi we binaaba biri mu nnaku ez’enjawulo ez’omwezi.
Abayizi bannyonnyola empisa enkulu ez’Omwezi era basoma ebiwandiiko ebikwata ku ndaba ya Galileo eyasooka ng’akozesa ttelesikopu ye, gye yakirizaaamu nti obwengula bwayo tebwali bulungi nga bwe bwalabika ku lubereberye.
Abayizi balaba vidiyo ekwata ku mulimu gw’ekyuma kya Rosetta probe n’ekitundu kyagyo ekya Philae module, ekyasobola okutukka ku kifo ekiri ku kkometti omulundi ogwasooka mu byafaayo. Oluvannyuma, bakubaganya ebirowoozo ku bukulu bw’omulimu guno ogw’omu bwengula.
null
null
null
A
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
106
Omusomesa wa siniya alina enteekateeka y’ekibiina ng’ekigendererwa kye kiri "Okwekenneenya n’okunnyonnyola data ku kukkaanya wakati w’ebintu". Kiki ku bikolwa bino, ekituukana n’essira erissibwa ku nkola y’ebyamagezi mu by’ensoma, ekiyinza okusobozesa abayizi okutuukiriza ekigendererwa kino?
Balanguza obungi bw’amaanyi (momentum) g’ebintu ebikwatagana mu mbeera eza bulijjo.
Kola okunoonyereza ku njawulo eziriwo wakati w'okugong'ana okwa "elastic" n'okwa "inelastic".
Weetegereze ebinaavaamu ku nkola y’obulo bwa marubwe, nga osinziira ku bipimo by’embiro zaabwo mu kutomera.
Nnyonnyola okukubagana okweyongera okulabika mu vidiyo z’embeera eza bulijjo, ng’olaga ebintu ebikukozesa.
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
107
Omusomesa atandika omutwe ogw'amaanyi g'amasannyalaze n'obukodyo bw'amasannyalaze mu kibiina kya Siniya. Mu kiseera ky'ekibiina, omusomesa yakizudde nti endowooza enkyamu abayizi ze batera okulaga nga bannyonnyola engeri obutindo bw'amasannyalaze gye bukola, kwe kuba nti "amasannyalaze bwe gayita mu bikozesebwa eby'enjawulo, gaggwaawo." Ku bikolwa bino wammanga, kiki ekiyinza okusoomooza butereevu endowooza enkyamu eno ey'abayizi?
Labula era ogerageranye obumasamasa bw'ettaala bbiri ez'enjawulo ezikwataganye mu ngeri ey'omuseere ku battery.
Labu bbiri ezifanana bwezikwataganyizibwa mu mutungo ogwa seriizi ku bbaatiri, labu ezo zigenda kwaka gitya era oluvannyuma ogerageranye okwaka kwazo.
Labu bbiri ez’amasannyalaze bwe zikwataganyiziddwa mu nkola ya paraleli ku bbatiri, labu eyo eyaka ennyo y’eyo erina amaanyi agasingawo. Bw’omala okukola okuteebereza, geraageranya obumasamasa bwazo.
Labu bbiri ezifanana bwe ziba zigattiddwa mu nkola ya paraleli ku bbaatiri, laba obumasamasa bwazo bwe buliba butya era obugeregereze.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
108
Mu kuteekateeka essomo ly’ekibiina ky’abayizi abali mu mwaka ogw’okubiri ogw’omusembeyo, omusomesa anoonya ebikozesebwa mu kusomesa ebituukirawo ebinaakozesebwa mu kibiina abayizi basobole okugeraageranya obunene n’ob المسافه wakati w’enjuba n’em planet zaayo nga bikwatagana. Mu bikozesebwa mu kusomesa bino wammanga, kiki ekisaanira okukozesebwa okutuukiriza ekigendererwa ky’essomo?
Ekifananyi ekiragisa engeri Enjuba n’emibala gyayo gye bifaanana mu bunene.
Ekifananyi ekya kompyuta eky'enjuba n'emibala egigyetoolodde nga kiraga obunene bwabyo bwe buli mu butuufu.
Akabalaza akalimu ebipimo ku bunene bw'enkulungo n'obuyira bwaazo okuva ku Njuba
Omukono ogulaga engeri enjuba n'ebipulaneti byayo gye biri n'obukulu bwabyo n'obuyira wakati waabyo n'enjuba.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
109
Omusomesa ateekateeka essomo eriddako n'abayizi b'ekibiina ekisooka mu siniya ng'ekigendererwa kiri "Okutegeera obukulu bw'okunoonyereza ku by'omusisa mu kuzimba okumanya ku by'ettaka". Ku bikolwa bino wammanga, kiki ekikwatagana n'ekigendererwa kino?
Nnyonnyola engeri tekinologiya gy’akozesebwaamu okukozesa empuyiro za ssezzimu okusoma ku ndabika y’omunda ey’ensi.
Mu ngeri ki amaanyi agava mu musisi gye gasaasaana okuyita mu mayengo agasooka, agokubiri, n'agomubwengwa?
Laga ebyo ebireeta musisi eby'obutonde, gamba ng'enkolagana wakati w'ebipande bya tectonic olw'entambula yaabyo.
Londa we nsisi gyasinziira ng'okozesa omutendera ogw'okusimba empuyi ssatu okuyita mu bifo bisatu ebikebera ensisi, nga basinziira ku bipimo by'amaanyi g'ensisi ebifuniddwa mu buli kifo.
null
null
null
A
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
110
Okukola ku mulamwa gw'akanyigirizi k'amazzi, omusomesa w'omwaka ogwokusatu mu siniya ateekateeka essomo n'ekigendererwa abayizi okukozesa omulamwa gw'obukwafuwavu nga bageraageranya ebintu eby'enjawulo. Ku ntandikwa y'essomo, omulimu gunaakolebwa okwanjula omulamwa gw'obukwafuwavu. Ku mirimu egiddwa wammanga, guli ki abayizi gwe balina okukola, oluvannyuma lw'omulimu ogwo ogogambiddwa waggulu, okusobola okutuukiriza ekigendererwa ky'essomo?
Labuunirira ebigenda okubaawo ebintu bisatu ebitali bikwatagana bwe biba biteekeddwa mu silinda ey’ebipimo, era nonnyola lwaki ekintu ekyo ekilabikawo kiba kibaddewo.
Okukozesa enkola y’okugezesa okuzuula obukwafuwavu bw’ekikulukusi nga osinziira ku bunene bw’akanyigirizi kye kireeta ku ntobo y’ekintu ekikireese.
Nsonga lwaki okusaanuuka kw'ebiziba by'omuzira ebya Antatika bwe kukosa obunene bw'amazzi g'ennyanja, nga tusinziira ku buzito bw'omuzira n'amazzi agatonnya.
Laga omuwendo ogw’obungi bw’ekintu n’enzatula y’ebintu eby’enjawulo ebipima omuzaligo gwe gumu naye nga birina obunene obw’enjawulo, oba nga bipima obunene bwe bumu naye nga birina omuzaligo ogw’enjawulo.
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
111
Omusomesa omukulu mu ssomero eggattiro ateekateeka essomo n’ekigendererwa ky’okunnyonnyola “Kinematics y’entambula ey’ekikulungo etakyuka.” Okutuukiriza kino, agenda okunnyonnyola nti bwe nsindikirizo ya nguli (ω) ey’akantu eba tekyuka, embiro ya tangent (vt) yeeyongera bwe buziba bw’ekkubo lyayo (R) bwe bweyongera, ng’akozesa omukwanaganyo vt = R·ω. Okutunuulira nti abayizi abamu bayinza okuba nga balina obuzibu okutegeera okunnyonnyola kuno, omusomesa asalawo okwongera ennyingo endala ey’ebiri mu somo lye. Nga bwe kiragiddwa waggulu, ku ngeri zino wammanga, ngeri ki esinga okuba entuufu okukiikirira ekintu ekyo ekinnyonnyolwa?
Kozesa omukwanaganyo okukola omubalanguzo ogw'omutwe, nga okutegeera embiro y'ekizungirizi ky'eggali.
Laga olubaa lwa ggraph olulaga omuganda wakati wa leediyasi n'embiro ezigenda ku nkiziira nga omuganda ogwa butereevu wakati w'ebintu ebyo bwe gulabika.
Laga nti bw’oba otyoza ekintu ekisibiddwa ku muguwa, omulandira gwakyo ogw’okwetoloola gukyuka, obuwanvu bw’omugwa bwe bukendeezebwa oba bwe bwongezebwa.
Gerageranya embiro ezeetoloolevu ez’enjawulo wakati w’obungi bw’ekikopo ekifaanana ng’omutunsi ogusaliddwa, nga kyettoloolera ku lumu ku njuyi zaakyo nga kiteereddwa ku ttaka erigalamidde
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
112
Omusomesa ategekera ekibiina ky'abayizi abali mu mwaka ogwokusatu mu siniya, ng'ekigendererwa kyabwe kiri "Okutegeera empewozeso eya sentripeta n'amaanyi ga sentripeta ng'ebireetera ekintu okutambula mu ngeri ey'omuzingo ogwa kyenkanyi". Mu kumanya okukulembedde kuno okukwata ku vekita kuki abayizi kwe bateekwa okuba nga bamanyi okusobola okutegeera amaanyi ga sentripeta bwe gakola ku ntambula y'omubiri mu ntambula ey'omuzingo ogwa kyenkanyi?
Okuggyako vekita
Omugatte gwa vekita ezigayamu
Omugatte gwa 'dot' wakati wa vekita
Okutondeesa vekita nga tukozesa ebipimo bya Katisiyaani
null
null
null
A
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
113
Mu ndowooza zino ez'abayizi, eruwa ekoma ku kuyiga omusingi gwa Archimedes?
Okulowooza nti puleesa y’omu bbanga terina nnyinirizo ku puleesa ya haidirositatiika eweebwa ekikulukusi
Okulowooza nti obuziba ekintu kye kiyimiriddemu mu mazzi kye kireetera amaanyi agakirwanyisa okuba amangi oba amatono.
Okulowooza nti akanyigirizi akakolebwa ku kintu ekiri mu mazzi kisinziira ku buziiba we kali
Okulowooza nti akanyigirizi ka haidirositetiiki akateekebwa ekikulukusi ku ntobo y'ekintu ekirikulukusirwamu kisinziira ku ndabika y'ekintu ekyo.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
114
Mu kitundu ky'amasomo agafuga amazzi n'empewo ekya S3, omusomesa awa omulamwa gw'okuyiga guno: "Nnyonnyola ebintu eby'enjawulo ebibaawo buli lunaku nga tukozesa omusingi gwa Bernoulli." Ku nsonga eyo, ku ngeri eziddwamu wammanga, lwaki olukolera ng'akabonero akasobozesa omusomesa okumanya nti abayizi batuukirizza omulamwa ogwo ogwatuukiriziddwa?
Banannyonnyola engeri ebigambo ebikozesebwa mu kyenkanyanjuyi kya Bernoulli gye bitegeerekeka.
Banannyonnyola engeri akamooli akasiiga akawunga bwe kakola.
Bannyonnyola lwaki obugazi bw’akatonnyeze k’amazzi bukendeera nga bugwa okuva ku ttipa.
Bannyonnyola lwaki eccupa ya pulasitiika enyigirizika ng’omukka ogugirimu guggiddwamu.
null
null
null
B
Science
Assessment
Secondary
2,019
null
115
Omusomesa omwaka ogwokusatu mu siniya ali mu kuteekateeka akapyaata akawandiike okukebera ebyo abayizi bye bamanyi ku mutendera gw'okwetoloola. Bwe kiba nti akabonero akamu kwe "Bakozesa emikwanaganyo gy'ekibalangulo eginyonyola okwetoloola okwa bulijjo okugonjoola ebizibu ebitali bimu," ku bino ebiri wammanga kiki ekisinga okuba ekituufu okulaga obusobozi bwabwe?
Baala omusindikke gw’ekidongo oguzannya emirundi 5 egy’enjuyi zonna mu dakiika emu, ssaawaati es середняя angular?
Okukyuusa kungi n’obunene bw’ekikulungo mu diguli ebifanana n’ekikulungo kya \( \frac{5\pi}{2} \) radiani?
Balanguza embiro y’akamyu akagwa ku njuba ng’obunene bwako ku njuba bwe \( R \), singa embiro yaako yali 100 m/s ng’obunene bwako bwali \( \frac{R}{2} \)
Laga omukwanaganyo ogusobola okubala embiro ezeetolooleza okuva mu mbiro y'ekitendero, ng'olaga buli kigambo ky'ekitegeeza: v = ωr Wano: * v ze mbiro ezeetolooleza (tangential speed). * ω ze mbiro y'ekitendero (angular speed). * r ze nsalessale y'akazannyo (radius).
null
null
null
A
Science
Assessment
Secondary
2,019
null
116
Omusomesa wa siniya, mu nteekateeka ze z'essomo, ataddewo ekigendererwa nti abayizi balage engeri enkyukakyuka ezibaawo mu busirikale bw'obuziba obwa leediyoaktifu gye zikwatagana n'obugumu bwabwo. Ku bikolwa bino wammanga, kiki omusomesa kye yandikozesezza okutuukiriza ekigendererwa ekyo mu kibiina?
Saba abayizi okukiikirira ebifulumizibwa bya nuclide mu nkulukuta y'obusannyalaze erimu obutonde bw'ekibulukusi.
Basabye abayizi okutegeera ekika ky’ekifulumizibwa ekiva mu kintu nga basinziira ku ggulaafu y’omusipi gw’obunywevu bw’obuziizi.
Baagaliza abayizi okunoonyereza ku maanyi agasindiikiriza n'agaleeta ebiri mu busibe bw'akaziba okusobola okutuuka ku mutindo ogw'obutebenkevu.
Balagira abayizi okuteekateeka akatonnyeze akalaga ebika by'obusannyalaze obwa leediyo obuva mu nnyukiriyaasi okusobola okutuuka ku mutindo ogw'obutebenkevu.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
117
Omusomesa akolera wamu n’ekibiina ky’abaana abali mu mwaka ogw’okusatu ku mutwe gw’Ekyenkanyi mu Buziizi, ng’ekigendererwa kiri “Okwekenneenya enkyukakyuka mu bungi bw’ebintu ebikola ekintu n’ebivaamu mu kikolwa ky’obuziizi,” ng’ayita mu kibalangulo ekiraga omuwendo gw’ekintu mu budde. Bw’aba abuuzizza abayizi be ku mulamwa gw’omuwendo ogw’enkalakkalira ogw’ekyenkanyi, akiraba nti abasinga ku bo basoma bubi ekibalangulo. Kibuzo ki omusomesa ky’ayinza okubuuza okuyamba abayizi okutegeera enkyukakyuka mu bungi bw’ebintu ebiri mu kikolwa ky’obuziizi nga bakozesa ekibalangulo?
Ensibuko y’ekifo abazimba n’ebivaamu we bitandikira ku ggaafu y’eki?
Abazadde n'ebivaamu balina obungi bwabwo butya ku ntandikwa y'ekikolwa?
Ddi ebintu ebikozesebwa mu kikolwa birekera awo okukozesebwa ate ebiva mu kikolwa ne birekera awo okubaawo?
Waliwo obuteeyongerayo mu kukolebwa n'okukozesebwa kw'ebintu ebikola ekintu ekikolebwa?
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
118
Omusomesa ategese okukola ku kiruubirirwa ky’okulaga enkyukakyuka ya pH mu kukendeeza asidi mu mbeera entegeke mu kibiina kye. N’olwekyo, omusomesa asaba abayizi abakulu okuzimba olukoloboze lw’ekigeranyo ky’okugattika asidi ennafu n’ekintu ekikola obuzzi obwamaanyi, nga bano baweebwa omuwendo n’obungi bw’ebintu byombi. Ng’omulimu bwe gugenda mu maaso, omusomesa akiraba nti abayizi abasinga baakazimba olukoloboze okutuuka ku kifo we bikwatagana, kubanga bafuna omuwendo gwa pH omubi oluvannyuma lw’ekifo ekyo. Ku mirimu egiddirira wano wansi, gumu ku mirimu ki omusomesa gwe yandikozesezza okuluŋŋamya abayizi okumaliriza okuzimba olukoloboze lw’ekigeranyo ky’okugattika?
Twala abayizi mu labolatoli basobole okuzuula ekifo ky'obwenkanyi mu nkola.
Bannyonnyole nti, nga tukozesa ekipimo kya pH, kyazimbwa nga kyesigamiziddwa ku muwendo ogwa pozitiivu ogw'obungi bw'asidi oba bbeesi.
Bannyonnyole, nga nkuwa eky'okulabirako, bw'osobola okumanya omuwendo gw'obuziba obusukkulumu (excess moles) bwa buli kintu mu bitundu eby'enjawulo mu kiseera ky'okukebera (titration).
Kozesa pulogulaamu kompyuta omuyizi mw'ayingiza omuzingo gwa ebbaasi egattiddwa, ate enkola n'ewa obubonero okuzimba ekkondo.
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
119
Mu kibiina ekigendana n’omutwe gw’obutebenkevu bw’ebikemiko, omusomesa wa siniya asomesa ku kiruubirirwa ky’okuyiga “Okunnyonnyola embeera y’obutebenkevu etuukiddwako ebikolwa ebikemiko”. Mu kiseera ky’omulimu, omusomesa akiraba nti abayizi balina obutategeera ku kibuuzo kino kye babuuza: “Ebintu ebikolawo n’ebivaamu bituuka ku butebenkevu byokka byokka?” Ku mirimu gino wammanga, gwe guwanduukiriza omusomesa okuddamu okussa essira ku nkola y’okusomesa n’okuyiga eri abayizi?
Laga omuwendo gw'ekikolwa bwe kigenda kityo okutuusa ekitundu ku bintu ebivaamu lwe bikoleka
Laga ebyo ebiriwo ku mutendera ogw’obunene n’obutono mu nkola y’ekikemiko okutuusa lwetuuka ku mutindo ogw’obutaggulukuka.
Kola enkola y’okugezesa eraga engeri ebintu ebiyinza okutaataganya embeera y’obutaggwaawo mu nkola za kemiko gye bikolera.
Kola enkola y’okugezesa ekusobozesa okubala obungi bw’ebintu ebiri mu kikulukusi nga tebikyuka okusinziira ku bungi bwabyo bwe byatandise nabyo.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
120
Omusomesa akolera n’ekibiina ky’abayizi abali mu mwaka ogwokusatu mu siniya ku mutwe gw’ebyokubugumu n’enkyukakyuka z’ebbugumu. Okusobola okuleetera abayizi okwekenneenya engeri ebbugumu gye litambula mu nkola y’ekintu, akola omukolo ogw’omugaso ng’akozesa gilaasi erimu bbaafu n’endala erimu amazzi agabidde, ku lunaku lw’omutuntu omutemeddwa ng’obudde bwa diguli 20°C. Ekibinja ky’abayizi kigamba nti, mu kiseera kyonna eky’omukolo (eddakiika 60), bbaafu teerisaanuuke n’amazzi agabidde teganaannyogoga. Kibuuzo ki omusomesa ky’ayinza okubuuza okuleetera abayizi okuddamu okulowooza ku kirowoozo kyabwe okuva mu bumanyirivu buno obw’omugaso?
Obubonero bw'obudde bukosa butya enkola y'entegeka?
Obupimiro bw'ebbugumu bukwatagana butya n'enkola enteekateeka?
Lwaki emirundi mingi twogera ku bintu ebyokya n'ebinyogoga, mu ngeri eno, ku kacaali omunyogovu ne kacaali omwokya?
Enjawulo eri wakati w'obwoki bw'embeera n'obwoki bw'ebintu ebiri mu bigira y'eyani?
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
121
Ekibiina ky'abayizi abali mu mwaka ogwokusatu mu siniya bwe beetegekera lipooti y'ekigezo ekirina omutwe "Ebintu Ebikosa Embiro y'Enkyukakyuka." Kiki kye bandibadde basooka okuyiga okusobola okunnyonnyola ebyava mu kigezo ekyo?
Etteeka ly'omuwendo gw'ekikolwa
Omulamwa gw'obutomera
Okunnyonnyola omugatte ogw'enkalubo y'obutonde
Ebintu ebikosa obwangu bw'ekikolwa ky'obutonde
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,019
null
122
Omusomesa, mu kiseera ky’essomo ku Mikago gy’Ebirungo, asaba abayizi be okukola omulimu guno ku mutendera ku mutendera: Wandiika endagabuteezi enzijuvu ez’atomi mu molekyu y’amazzi ne amoniya. Loba ebifaanaanyi bya Lewis ebikwatagana ne buli molekyu. Zimba ebifaananyi bya molekyu zombi ng’okozesa ebbumba n’obuti obutono okusinziira ku ndabika yaazo ey’omubiri. Teekawo okufaanagana n’enjawulo wakati w’endabika y’omubiri ey’emolekyu zombi. Ku bino ebikulu ebigendererwa by’okuyiga ebigendereddwa, kiki ekisobola okukeberwa n’omulimu ogwo ogunnyonnyoddwa?
Laga bbandi z’obuziba okusinziira ku mbeera y’amasannyalaze g’obutoffaali bwabwo.
Kiikirira mugawanyo gwa birondoozi bya masannyalaze munda mu molekyu nga okukozesa ebifaano bya Lewis.
Kekkereza engeri atomu gye zisaasaanyizibwamu mu molekyu nga okusinziira ku nkola ya "valence shell electron pair repulsion" (VSEPR).
Londa ebikwaso n’ebitakwaso bya elekitulooni mu molekyu nga osinziira ku nteekateeka y’amasannyalaze g’obuziba obugigatta.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,019
null
123
Omusomesa omukulu mu ssomero lya siniya ayagala abayizi be okutegeera ebintu ebikozesebwa okumanya obunene bw’ekitundu ky’obulamu bw’akaziba ka leediyoakitiivu. Kiki ekiyinza okukolebwa okuyamba abayizi okutuuka ku kiruubirirwa ekyo?
Laga omuwendo ogugenda gukendeera ogw'ekintu ekiralaadiyo nga gweyoleka mu ngeri y'omugereeso.
Teebereza ku nkola y'obuwakiso bw'obusirikale bw'ekintu ekirungo ekya leediyo.
Gattako amawulire okuva mu mmeeza y'ebipimo by'obuzito okukontana n'ebiseera ku nkyukakyuka y'ebintu eby'obusiraamu.
Gegeenya okubulukuka kw'akaziba ka leediyoaktifu era okutegeera omuwendo gw'obusirikale obubulukuse.
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
124
Omusomesa w’essomero lya siniya ey’omwaka ogusooka, mu somo ly’Ekigeranyo ky’Obuzito bw’Ebintu Ebikola Ekintu, yeetaaga okukebera okutegeera kw’abayizi ku bukulu bw’ebigeranyo by’obuzito bw’ebintu ebikola ekintu mu kikontaananyo ky’ekemyo ekikwatagana. Ku bikolwa bino wammanga, kiki omusomesa ky’ayinza okuteesa okukakasa okuyiga okwatuukiddwaako?
Balaza omuwendo gw'ekigeranyo ky'akazimbulukusa wakati w'ebintu ebikozesebwa n'ebivaamu mu kikolwa.
Balanguula obuzito bw'ebintu ebikozesebwa n'ebivaamu era okakase omukwano oguli wakati waabyo mu kubala.
Zimba akabalansira akalaga obwenkanankana wakati w'ebintu ebikozesebwa n'ebivaamu, n'omuwendo gwabyo mu buli kikumi.
Zimba akatebe akalaga omuganda oguli wakati wa mole, molekyu ne atomu, nga kisinziira ku bintu ebiri mu kikolwa ekyo.
null
null
null
D
Science
Assessment
Secondary
2,019
null
125
Omulimu ki omusomesa ow’ekibiina eky’okuna gw’ayinza okuwa abayizi be okukulaakulanya obukugu mu kuteekateeka nga bakola ku mbeera z’ebintu?
Lekera akayizi kano okulaga abayizi nti obuzito bw’ekintu ekiri mu mbeera ey’obuziizi tebukyuka nga kikulukusidde.
Baagaliza abayizi okuwandiika n'okusiiga ekifaananyi ekiraga engeri y'okukakasa oba amazzi gakyuka obungi bwayo bwe gakyusa embeera yaago.
Buuza abayizi okukakasa, nga bakozesa ttamomiita, oba ebbugumu ly'amazzi mu gilaasi likyuka bwe bateekamu bbaafu.
Kiki ekinaabaawo ku mazzi, nga gali mu mbeera ey’ekikalubo, bwe ganaaba gateereddwa mu bwokiisi obwa bulijjo?
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Primary
2,020
null
126
Mu ssomero ly'abaana abato, omusomesa yeetaaga okukebera obumanyirivu bw'omwana ku kintu kino ekikwata ku Mubiri n'Okutambula: Alaga oba ayoleka ebifo by'ebitundu by'omubiri omunda nga omutima, amawuggwe, obwongo. Mu nkola zino ez'okukebera, y'ennene esinga okuba entuufu omusomesa gy'asaanidde okukozesa?
Saba abaana okukola eby'omu lubuto omunda nga bakozesa ebbumba era olambule obukugu bwabwe nga okozesa akalango akalambuzi.
Saba buli mwana okulonda akatundu k’omubiri gw’omuntu n’awaayo olutalo olukakasa by’alunzeeko. Kungaanya obukakafu okuyita mu mpapula eziraga ebyo bye watunuulidde.
Saba abaana okuteeka ebifaananyi by'ebitundu by'omubiri ku kifaananyi ky'omubiri gw'omuntu era okukoppa engeri gye bakozesezzaamu ebipimo.
Saba abaana okulaba vidiyo y'omubiri gw'omuntu oluvannyuma mukubaganye ebirowoozo mu bibinja ku bye mulabye. Kungaanya obujulizi okuyita mu biwandiiko eby'obukakafu.
null
null
null
C
Science
Assessment
Pre-primary
2,020
null
127
Okukyuka kw’embeera y’ebintu kuki abaana abato ab’emyaka egyo gye basobola okulaba nga bakozesa omuko gw’ekyuma ekimulukuta?
Okutabika
Okufuumuka
Okukwata
Enfuufu
null
null
null
A
Science
Student understanding
Pre-primary
2,020
null
128
Omusomesa mu kibiina ky’abaana abato ateekateeka omutwe ogugamba "Okulowooza ng’omusaayansi". Abaana beenyigidde mu bintu ebibayigiriza nga okukola ebigezo n’okuyiga ku ngeri y’okukolamu ebintu mu bwesimbu. Obukugu bwe bagenda okukozesa kwe kulaba n’okuteebereza. Kiki kye yandikozesezza okuyigiriza abaana bano okukulaakulanya obukugu buno?
Ekiwandiiko ky'okwetegereza, okuwandiika emiramwa emipya egyayigiddwa mu kugezesa oluvannyuma n'oluvannyuma okufunza.
Akakung’aanya k’ebiteeso, okukwatamu ebirowoozo ebyasooka n’okwetegereza ebintu mu ngezeso, ate oluvannyuma okugeraageranya data efuniddwa oluvannyuma.
Enkola y’enteekateeka, omuli engeri n’ebirowoozo ebyasooka eby’okugezesa bwe bitegekeddwa, oluvannyuma obumanyirivu ne bulondoolwa.
Ebikozesebwa okukungaanya n'okwetegereza ebintu ebiyambako okunoonyereza n'okuzuula ebintu mu ngeri entuufu, oluvannyuma ne tunnyonnyola ebyo bye tuzudde.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Pre-primary
2,020
null
129
Omusomesa ow’ekika ky’abaana abato akoze ku kigendererwa ky’okuyiga ekigamba nti "Okukolera awamu mu mbeera eza bulijjo, mu bikolwa ebiyamba okukulaakulanya obutonde obugunjufu." Okutuuka ku kino, agabanye abaana obumanyirivu obw’enjawulo: okulaba vidiyo, okukola ppaasita, okukyalira ekifo we bazza obuggya ebintu, n’ebirala. Oluvannyuma, yeetaaga okukebera ekigendererwa ekirondeddwa. Nkola ki ey’okukebera eyinza okuba entuufu okukakasa entuukirizibwa y’ekigendererwa kino eky’okuyiga?
Kola olukalala ng'okozesa akabonero okulaga ebikolwa abaana bye bakola nga tebalagiddwa mu biseera ebya bulijjo. Ng'ekyokulabirako: okuzikiza omukka gw'amazzi, okukungaanya empapula.
Kungaanya obujulizi, okuyita mu mpapula eziraga bye watunudde, obw’endowooza z’abaana nga bawuliriza olugero olw’ebikolwa ebiyamba okukuuma obutonde bw’ensi nga bulamu.
Kola olukalala okukakasa oba abaana basobola okwawula ebifaananyi eby’ebikolwa ebiyamba n’ebitayamba mu kutumbula obutonde obugumira. Ng’ekyokulabirako: okukozesa ebintu emirundi mingi, okusuula kasasiro mu kasero.
Kungaanya amawulire okuyita mu lukalala olw'okwekenneenya ebirowoozo by'abaana oba endowooza zaabwe nga balaba vidiyo eraga embeera ezitayamba ku kulabirira obutonde bw'ensi. Ng'ekyokulabirako: okukozesa amazzi mu ngeri etaliimu magezi, okusuula kasasiro ku lubalama lw'ennyanja
null
null
null
A
Science
Assessment
Pre-primary
2,021
null
130
Omusomesa w’ekibiina ekyokusatu yagejjeza, mu kitundu ekikwata ku Kulabirira Eby’obutonde, ekigendererwa "Okutegeera Eteeka lya 3R mu bikolwa ebirabika". Okukola kino, yawa abayizi omulimu mwe baalina okuwandiika ekikolwa ekya bulijjo ku buli kiti ekigendererwa: Okukendeeza, Okuddamu Okukozesa, Okuzza Obuggya. Omu ku bayizi yawaayo eby’okuddamu bino wammanga: 1. Okukozesa masiki ezinaazibwa. 2. Okusimba ebimera mu bintu omuteekwa bbaata. 3. Okwawula n’okutereeza ebintu ebigenda okusuulibwa awaka. Kutegeeza ki okuva eri omusomesa okuyinza okuyamba omuyizi okutereera n’okulung’amizibwa okutuukiriza ekigendererwa ekyateekebwawo?
Eky'okulabirako kirungi nnyo! Naye aba "R" bonna weebali? Nkusaba okuddamu ebibuuzo bino: Kiki ekikozesebwa okukendeeza ku byetaago oba okufuna ebyo byokka ebyetaagisa? Nkola ki empya gy'oyoyogera okumaliriza okuddamu kwo?
Mazima ddala ebyokulabirako birungi! Naye aba "R" bonna weebali? Nkusaba owandiike amakulu ga buli "R" ku bano abasatu: Okukendeeza, Okuddamu okukozesa, n'Okuzza obuggya, ng'ogoberera ebyokulabirako, ate oluvannyuma oddemu ekibuuzo kino: Ku nkola zino, gy'olowooza nti esinga okuba ey'omugaso mu bulamu obwa bulijjo?
Ngeri ki ze wandi ssedde okuteeka mu nkola ku ssomero? Oyinza otya okukubiriza muyizi munno okufuna engeri empya ez’okukozesa ebintu mu kifo ky’okubisuula?
Ebyokulabirako birungi nnyo! Naye wabuzeewo "R". Okumaliriza eky'okuddamu, nkukubiriza okuddamu ebibuuzo bino: Lwaki ebikolwa bino birungi eri okulabirira eby'obugagga eby'obutonde? Ku kigero ki we bikwatagana n'okukendeeza kasasiro n'obucaafu ku nsi?
null
null
null
A
Science
Assessment
Primary
2,021
null
131
Ggwe omwana ow’ekibiina kyakusatu ayinza kukozesa mulimu ki okulaga engeri enjuba gy’ekusirikiramu n’okigamba banno?
Bafuna olupapula oluliiko obwetoloovu obutaliiko kintu buwandiikeko obukiikirira enjuba era ne basiga langi enzirugavu okukiikirira ekisiikirize ky'omwezi mu bitundu ebitali bimu eby'ekikunkumuka kw'enjuba okujjuvu era ne bannyonnyola omutendera gw'ekintu ekyo.
Bakozesa omumuli okumulisa akapiira ak'ebbala eryeru akakiikirira Ensi ne balaba ekisiikirize n'enkula yaakyo ku lubaawo era ne bawandiika bye balaba.
Bano bakiikirira enjuba nga bakozesa ttaala era bamulisa ekitangaala kyayo ku lubaawo olweru olukiikirira Ensi; oluvannyuma, nga bakozesa akapiira akatono ke batambuuza mpola mu maaso g’ettaala, balaba engeri enkula y’ekitundu ekimulisiddwa ku lubaawo gyekyuka.
Bakiikirira enjuba n’etala, Ensi n’omutwe gwabwe nga bagiggya enjala nga batunuulidde ewala okuva ku kitangaala, n’Omwezi nga bakozesa bbulaani enjeru gwe bakutte mu mukono nga bagolodde omukono, era mpolampola beetoloola okukontana n’engeri zeggaali bwe zeetoloola, nga balaba ekibaawo ku kutangaala kw’ebbulaani.
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Primary
2,021
null
132
Omusomesa ow’ekika kya ‘lower nursery’ ateekateeka okukungaanya obujulizi ku kanyonyi akalaga omutindo gw’ekitundu ekikulu ekiyitibwa Obuntu n’Okutambula: Alaga ebitundu by’omubiri bye amanyi ng’abiraga n’engalo bw’aba abiyise. Okukungaanya obujulizi ng’obwo, omusomesa agenda kukozesa vidiyo n’ebiwandiiko ebinnyonnyola. Mu nkola zino wammanga, y’erina engeri esobola okukeberebwa okutuukiriza akanyonyi akalaga omutindo?
Mu biseera by’okuzannya eby’obwereere mu kisenge, omuntu omukulu atuula okumpi n’endabirwamu era omwana bw’asemberera, amubuuza ebitundu by’obwenyi bwe eby’enjawulo we biri.
Mu biseera eby’enjawulo eby’okukola ebintu, omuntu omukulu abuuzizza omwana ku nkola ez’enjawulo ez’obwongo era n’amusaba akwate ku kitundu ky’obwenyi bwe ekikwatagana na buli emu.
Mu kiseera eky’okukyusa ebintu, omuntu omukulu ayimba ennyimba ez’enjawulo ezikwata ku bitundu by’obwenyi, ng’abikwatako ku mubiri gwe era ng’alaba oba omwana abiddamu.
Mu kiseera ky'okulamusa, omuntu omukulu akola ebintu eby'enjawulo ng'akozesa ebitundu by'omubiri gwe, gamba ng'okukuba emikono, okutambuza ebigere n'omutwe; oluvannyuma n'asaba abaana okukoppa ebikolwa ebyo.
null
null
null
A
Science
Teaching strategies
Pre-primary
2,023
null
133
Omusomesa w'abaana abato ateekateeka omulamwa gw'essaayansi ng'asinziira ku ndagiriro eno okuva mu mutwe gw'Eby'obutonde obwetoolodde: "Okuteebereza ebinavaawo olw'ebintu ebibaawo mu butonde bye tulaba, nga tusinziira ku bye tumanyi n'ebyo bye tumaze okuyitamu." Ku miramwa gy'okuyiga egiddirira, gumu ku gyo gusobola okutuukiriza ekigendererwa ekyo?
Laga vidiyo ennyonnyola engeri embuyaga gye zikolebwa. Oluvannyuma, mu kibinja ekinene, yita abaana okwogera ku byo bye bayitamu, okuyita mu bibuuzo bino: Watabaawo mu muyaga? Kiki ekyaliwo mu mbeera y'obuntu?
Lagawo omufaananyo ogulaga olukalu lw’ennyanja mu kikaatiro eky’endabirwamu. Oluvannyuma, kozesa amazzi ag’amaanyi okukoppa tsunamii, saba abaana okwetegereza ebigenda mu maaso era obabuulire ekibuuzo: Kiki ekyabaddewo amazzi bwe gazze waggulu okudda ku lukalu?
Saba abaana bakole ekisozi ky’omuliro nga bakozesa ebbumba mu bubinja obutono, nga bagoberera ebiragiro ebiweereddwa. Oluvannyuma, beerimbise ng’ekisozi ky’omuliro kiruka era obabuulire: Muyinza okunnyonnyola kye mulabye? Okuruka kwabaddewo kutya?
Tegeka olukungaana lw'emboozi n'abaana ku bumanyirivu bwabwe ku musisi. Oluvannyuma, bayite okwetegereza, mu kyokulabirako, okukoppa omusisi era obabuze: Mwandinnyonnyola mutya ekyabaddewo? Kiriiko mukka ki gwe kinaaba nakyo ku bibuga?
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Pre-primary
2,023
null
134
Omusomesa ow’abaana abato akolera wamu n’abaana ku kiruubirirwa kino okuva mu mutendera gw’Okunoonyereza ku Mbeera y’Obutonde: "Okukuba ebigereko n’ebintu ebigattiddwa n’ebisaanuuke nga tukozesa ebintu ebikozesebwa bulijjo, gamba ng’ebitoogo by’essaabuuni, amazzi agalamu n’omuceere ogw’ekikere, nga twogera ku nkyukakyuka ezilabika." Okutuukiriza kino, abakowoola okwetaba mu kugezesa "Enkuba y’Ebbala." Kino kizingiramu okuyiwa amazzi, oluvannyuma amafuta, era oluvannyuma amatondo g’ebbala ly’emmere mu kajjiko akalabirira, nga bayambibwa omuntu omukulu. Bw’akola kino, omusomesa abuuzizza abaana, "Kiki ekigenda mu maaso?" Antonio, omu ku baana, addamu, "Njagala amabala g’ossaamu." Ku bikolwa bino wammanga omusomesa by’akola ki ekiyamba Antonio okutuukiriza ekyo ekiruubirirwa?
Ekyo kirungi nti wabisiimye, Antonio. Kiki ky'osinga okwagala? Kati, weetegereze ebintu ebirala, gamba ng'amazzi n'amafuta tebitabise.
Nga kya muggwaamu, Antonio, nange nnali njagadde langi ze twakozesezza. Wakirabye nti bwe ziba mu mafuta, zibeera ng’obutuli?
Antonio, nsuubira nti owuliddeko obulungi langi ze twakozesezza. Osobola okumbuulira oba olaba enjawulo yonna wakati w’ebirangi ebiri mu mafuta n’ebyo ebyatuuka dda mu mazzi?
Kirungi nnyo, Antonio, banno mu kibiina baagala langi ze twakozesezza. Kati nkusaba otunule ku ekyo ekigenda okubaawo ku langi zino ku nkomerero y’okugezesa.
null
null
null
C
Science
Student understanding
Pre-primary
2,023
null
135
Mu kibiina kya munaana, oluvannyuma lw’okumaliriza okunnyonnyola omulimu gw’ebitundu by’obutoffaali mu butoffaali bwa kika kya eukaryotic, omusomesa agenda kwongera okunnyonnyola omulimu gwabyo ng’akozesa olugero olufaananya ebyuma n’ebitundu by’ekkolero ku butoffaali. Mu ngero zino omusomesa z’agenda okwogerako, eruwa ku zino ekwatagana ne cytoskeleton?
Ekyuma ekikyusa ebintu ebiramu okubifuula amaanyi
Enkola etegeka ebintu mu ngeri esobozesa ebintu okutereera mu kkolero
Ekifo ekikulu ekikulukusa amawulire agakwata ku kikolero era ne kiragira ebikolebwa mu kyo
Ekyuma ekissa akabonero ku bintu ebiggyibwa mu ফ্যাক্টরি
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
136
Omusomesa w’ekibiina eky’omunaana akizudde nti abayizi be bazibuwalirwa okutegeera omulamwa gw’ekikululo. N’olwekyo, ateekateeka omukolo ogugenda okubasobozesa okutegeera engeri ekika kino eky’entambula etali ya maanyi gye kibaawo. Ku bikolwa bino wammanga, kiki omusomesa ky’ayinza okukozesa okunyweza okutegeera kw’abayizi be ku nkola y’ekikululo?
Ggamba abayizi okubikka akatundulu akazito ka gramu 10 mu mazzi agalinga agamu (isotonic medium) aga 0.9% eya sodium chloride. Oluvannyuma lw'eddakiika 15, gggyamu akatundulu ako, opime obuzito bwako, era obugeraageranye n'obuzito bwakyo obwasooka. Nnyonnyola ekyabaddewo ku ntambula y'amazzi.
Ggamba abayizi okubikka akasawo k’omuwumbo mu glasi y’amazzi agannyogovu balabe ekigenda mu maaso. Oluvannyuma, obikke akasawo k’omuwumbo akalala mu glasi y’amazzi agabuguma balabe ekigenda mu maaso. Nnyonnyola enkola y’entambula ebaawo n’engeri ebbugumu gye likosaamu obudde obutwala omusaayi gw’omuwumbo okusaasaana mu glasi yonna.
Laga omulimu guno nga okukozesa ebifaananyi: Jjuza bbeka n'amazzi otonnyese akatonnyeze k'obuwunga bw'ekyenvu munda. Laba ekigenda okubaawo ku buwunga bw'ekyenvu era obuuze ebibuuzo okumanya nti obuwunga bw'ekyenvu butondekawo ekigerageranyo ky'amaanyi okusinziira ku bungi oba amaanyi g'obuwunga bw'ekyenvu obusaasaana mu mazzi.
Laga olubaawo olulina ebisenge bibiri nga byawuddwaamu akabindi akalekera obutoffaali obutono okuyita. Laga obutoffaali obusoluse nga butono, nga bungi mu kimu ku bisenge, bala obutoffaali mu bisenge byombi era olabe ng’omutendera gw’amazzi gwe gumu. Oluvannyuma lw’eddakiika 5, laga olubaawo lwe lumu, bala obutoffaali obusigaddewo mu bisenge byombi era olabe ng’omutendera gw’amazzi gukyuse, nga gwongerekedde mu kisenge omuli obutoffaali obungi.
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
137
Omusomesa ow’ekibiina eky’omunaana ateekateeka essomo ku ngeri ennima y’obutoffaali obuzimba ebintu ebyekusifu bw’efaanana era n’ateesa nti abayizi bakwataganye enkulaakulana ennene ey’enkola y’ebinyira munda mu butoffaali n’omulimu gwayo. Ku mirimu gy’okusoma egiddwa wansi, guli ki ogugenda okusobozesa abayizi okutuukiriza ekigendererwa ekyateekateekebwa?
Teeka ebifaananyi ebitono ennyo by'obutoffaali obuzimba ebintu era obabuulire okumanya omulimu gwa buli kanyama akali mu butoffaali obwo.
Basabe okusiiga ku kifaananyi ekitono ennyo ky'akatonniinya akakola ebintu ekkubo ly'ebipooli okuyita mu nkola y'okufulumya ebintu ebiva mu butoffaali era n'olyoka abannyonnyola.
Leeta ekifaananyi ky'akataffaali akakola obutindo n'ekirala ky'akataffaali k'emisajja, era obagambe okugeraageranya emirimu gy'ebintu ebyawula ebika byombi.
Leeta ekifaananyi ky'akatonniinya akakola ebintu ebikuumiddwa n'ekirala ky'akatonniinya k'omusuwa, oluvannyuma obagambe okumanya omulimu gw'obutonniinya bwombi okusinziira ku ndabika yabwo.
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
138
Omusomesa w’ekibiina eky’omunaana atandika omutwe ogw’obutaffaali. Okukola kino,annyonnyola enjawulo enkulu wakati w’obutaffaali bwa kkayokyaati ne pulokyaati, gamba ng’okubaawo oba obutabaawo bw’obusirikale mu byo. Bw’amala, omuyizi abuuza: “Butaffaali bwa pulokyaati busobola butya okweyabuluzaamu?” Nga tutunuulidde omutendera gw’omuyizi, kwe kunnyonnyola kw’omusomesa okukozeseddwa okusobola okuddamu ekibuuzo kye mu ngeri etegeerekeka era ng’ekwatagana n’ensonga eno?
Obutoffaali bwa prokaryotic buzaala, naye mu ngeri eteri ya kikaba, ekitegeeza nti tewali kutabika kwa birungo ebiri mu butoffaali, nga bwe kiba mu butoffaali bwa eukaryotic.
Obusobozi bw’akataffaali okweyabuluza businziira ku kubaawo kwa DNA, oba waliwo obuziizi oba nedda. Mu mbeera eno, obutaffaali bwa pulokalyooti ne yukaryooti byombi birina DNA.
Okutomeguka kw'obutaffaali bwe kikolwa ekitondekawo obutaffaali obupya bubiri okuva mu butaffaali obuzaale. Obutaffaali obwa pulokalyooti n'obwa yukaryooti byombi birina akakwate kano.
Obutoffaali obutalina busirikale, nga bwekyo obutoffaali bwa pulokaryotiiki, bulina ebintu bya jjinnetiiki. Mubo, enkola ya binary fission ebeerayo, omuli DNA okukoppebwa ate oluvannyuma ekikulukusi ky’obutoffaali ne kyeyawulamu, ne kivaamu obutoffaali bubiri obwenkanankana obunene.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
139
Mu kukebera okw’akamalirizo, omusomesa ow’ekibiina eky’omunaana ategese ekigendererwa kino: “Okunnyonnyola emisingi gy’ennyingo ya Dalton ku atomu.” Ku biragiro bino wammanga, kiki ekiraga nti abayizi batuuse ku kigendererwa kino?
Bikola ebintu eby'ekimiyiki eby'enjawulo okusinziira ku kulonda eby'obuziba bibiri oba okusingawo.
Zimuteekawo omuwendo gw’obungi bw’obuziba obwetabye mu kikolwa eky’ekemiko.
Zigikwataganya obuzito bw'ebintu ebiri mu kintu ekigatte n'obuzito bw'ekintu ekigatte kyonna.
Bakakasa obuzito bw'ekintu ekiri mu bizimbamubiri bisatu eby'enkalubo y'emu.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
140
Omusomesa ow'ekibiina eky'omukaaga, ku nkomerero y'eklassi ku nkola y'emmere, agenderera okukakasa oba abayizi bategeera omulimu gw'ebiramu ebireetawo emmere. Ku mirimu eginaakolebwa abayizi, ki ku kino ekinaasobozesa okukebera okuyiga kwabwe?
Kituukirize ekifaananyi ky'ekirimwa okukulaga ebintu bye kyetaaga n'ebyo kireetawo mu kiseera ky'ekikolwa ky'okukola emmere.
Wa ebyokulabirako by'ebiramu ebikola emmere (producer organisms).
Singa ebimera bibulawo, kiki ekiyinza okubaawo mu butonde bw’ebiramu?
Teekawo enkolagana wakati w'ebiramu ebikola omutimbagiro gw'emmere.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
141
Omusomesa w’ekibiina ky’omwaka ogusooka mu siniya, mu somero erikwata ku bintu ebikola ku nkola y’ebimera ey’okukola emmere, agenda kwogera ku nkola y’okubaga ebirowoozo. Ku bikolwa by’omusomesa bino wammanga, kiki ekiyinza okuyamba abayizi okutuuka ku kiruubirirwa kino?
Wa wano we wali ebivuddemu mu kunoonyereza ku ngeri obungi bw'omusana gye bukosa ebimera awamu n'endowooza eyakozesebwa, abayizi basobole okugikkiriza oba okugigaana.
Teekawo enteekateeka y'okugezesa, ekirimwa we kyakumulizibwa ebyeyo by'amasannyalaze eby'enjawulo, era nga okusinziira ku kunoonyereza kw'okugezesa, abayizi balondoola ebintu ebiri mu kunoonyerezebwa.
Obubugumu n'obunnyogovu bikola bitya ku nkola y'ebimera ey'okukola emmere (photosynthesis)?
Waaliwo endowooza ez’enjawulo ezisobola okuddamu ekibuuzo kino ekikulu: “Omugatte gwa CO2 gwe gukosa gutya obungi bw’emmere ebimera gye bikola?” abayizi basobole okulonda ennungi:
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
142
Omusomesa omuto ow’omu mwaka ogusooka mu siniya y’asomesa ku musingi gwa Darwin ogw’enkyukakyuka y’ebiramu. Emu ku bigendererwa kwe kusobozesa abayizi okutegeera nti ebika by’ebiramu ebiri mu nkolagana ey’okuva mu bintu bye bimu gye byava gye biri kumpi mu byafaayo. Mu kukebera okw’omutendera, akizuula nti abayizi abamu tebannategeera nsonga eno. Ku mirimu gino wammanga, guli ki oguyinza okusobozesa abayizi bano okutuukiriza ekigendererwa ekyateekebwawo?
Londa ebimera okusinziira ku ngeri gye bifaanana mu ndabika.
Ddamu ebibuuzo nga osinziira ku kunoonyereza okukoleddwa ku kladogramu.
Lambaala dayagula eraga ebyokulabirako by'ebisigalira ebitereevu n'ebitali bitereevu.
Gerageranya ebimyuuka by'ebitundu by'omubiri ebitali bikola nnyo mu biramu eby'enjawulo okukakasa enkolagana yaabyo.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
143
Omusomesa ow’omwaka ogw’okuna mu siniya ateekateeka essomo erigendereddwa okuyamba abayizi okutegeera omugaso gw’okugemesa okw’ekikolimo mu by’obulamu bw’abantu bonna. Ku bikolwa bino wammanga ekiyinza okusobozesa omusomesa okutuukiriza ekigendererwa kino okutambulira wamu n’endagaano y’ebiri mu syllabus ekwata ku kumanya okw’ekisaayansi?
Ban ব্যাখ্যা করে Edward Jenner এর মত ক্লাসিক পরীক্ষার ফলাফলের উপর ভিত্তি করে টিকাকরণের প্রভাব।
Banoonyereza, nga basinziira ku chati, obungi bw’endwadde ezimu ezisiigala era ne bateebereza ebireeta obungi obwo.
Bageraageranya, nga basinziira ku chati, omuwendo gw'abantu abaagemeebwa ne bagukwataganya n'okusaanyizibwawo n'okuddamu okubalukawo kw'endwadde ezimu.
Bazimba olukalala lw'ebikulu ebyatuukiddwaako mu nkola y'okugema, nga balaga omukono gw'abasaayansi abaatandikawo omulimu guno.
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
144
Mu kibiina kya S.2, ng’ekigendererwa ky’abayizi kwe kutegeera omutendera gw’ebisa eggi n’omutendera gw’ennyingo y’omubuto, akabinja k’abayizi kawanika ekiwandiiko ku mutendera guno. Ng’annyonnyola omukolo gw’okuva kw’eggi, omuyizi agamba: “Akalobo kano bwe kamala okukula n’ekitundu kya luteinizing hormone ne kyeyongera, kava mu busa bw’eggi ne kirekera awo okukola estrogen. Oluvannyuma, ekitundu ekipya kiyimirira mu busa bw’eggi ekiyitibwa corpus luteum, ekitandika okukola progesterone.” Buzibu ki mu kutuukiriza ekigendererwa ky’ekibiina ekirabika mu kuddamu kw’omuyizi ono?
Nga tutunuulira nti okubula kwa omwe ku misuwa egiri mu butaffaali bw'enkizi kwe kuleeta okukula kw'eggwa ly'ekikyenkanyi.
Nga bwe kiragibwa nti okuva kw'eggimu tekusinziira ku bungi bw'ebizigo bya gonodotropiki mu musaayi
Okukola enkolagana enkyamu wakati w'ebitundu by'omuzannyo gw'enkwaso n'obuwangwa obuleeta enkwaso obuyingira mu byo.
Nga tutadde mu ndowooza nti akatimba ka corpus luteum katandikirawo kokka mu ggwe ly'enkizi era nga tekaava mu kintu ekyasookawo mu kitundu kino.
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
145
Omusomesa w’ekibiina ekisooka mu siniya, mu mutwe gw’ensonga ogwa Ekintu n’amaanyi mu butonde bw’ebiramu, agenda kukozesa akakodyo k’okukebera okukulaakulana kw’omuyizi okukakasa obutuukirivu bw’ekigendererwa kino: “Okutegeera omukwano wakati w’entekateeka y’okukola eby’emmere kw’ebimera n’ey’okussa kw’obutaffaali bw’ebiramu”. Ku mirimu gino wammanga, gumu ku gyo gusobola okukakasa obutuukirivu bw’ekigendererwa kino?
Komawoyo ekyaati eraga enjawulo enkulu wakati w'enkola ya fotosentezesi n'enkola y'okussa kw'obutaffaali
Okutangaaza kw'ebimera n'okussa kw'obutaffaali bikulu nnyo mu kutereeza embeera y'obutonde bwonna. Okutangaaza kw'ebimera kye kikola emmere yabyo nga bikozesa omusana, amazzi, n'empewo eya kaboni dayokisaidi okukola sukaali n'empewo ya okisijeni. Empewo ya okisijeni efulumizibwa mu kutangaaza kw'ebimera ye gye tukozesa okussa. Sukaali ye mmere y'ebimera. Okussa kw'obutaffaali bwo kwo kwe kukozesa sukaali n'empewo ya okisijeni okufuna amaanyi agasobozesa ebimera n'ensolo okukola emirimu gyabyo egy'enjawulo. Mu kussa kw'obutaffaali, empewo eya kaboni dayokisaidi n'amazzi bifuuka bya nkwaso. Empewo eya kaboni dayokisaidi efulumizibwa mu kussa kw'obutaffaali ye gye bikozesa mu kutangaaza kw'ebimera. Bino byombi, okutangaaza kw'ebimera n'okussa kw'obutaffaali, bikolera wamu okutereeza embeera y'obutonde. Okutangaaza kw'ebimera kyongeza empewo ya okisijeni mu butonde, ate era kyongeza n'emmere eriwo. Okussa kw'obutaffaali kyongeza empewo eya kaboni dayokisaidi mu butonde, ate era kyongeza n'amaanyi eri ebimera n'ensolo. Singa tebiriwo, embeera y'obutonde yandiyonooneddwa.
Omubalanguzo gw'ebikemiko ogw'ekifotoosentezesi n'ogw'okussa kw'obutaffaali, omukwataganyo gwabyo gwe gusaliddwaako. Ekifotoosentezesi: 6CO₂ + 6H₂O + Ekitangaala → C₆H₁₂O₆ + 6O₂ Okussa kw'obutaffaali: C₆H₁₂O₆ + 6O₂ → 6CO₂ + 6H₂O + Amaanyi (ATP)
Lambaala akabonero k’ebitundu by’akatuundiro omubaawo ekikolwa kya fotosentezesi n’ekikolwa ky’okussa omukka okw’obuwangaazi, ng’olaga ebintu ebikozesebwa mu buli kikolwa.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
146
Omusomesa w’ekibiina eky’okuna mu siniya yassaawo ekiruubirirwa eri abayizi be okutegeera engeri enzayimu ze zikolamu mu kukoppololwa kwa DNA. Mu kigezo ekiggalawo omutwe guno, yabuuza ekibuuzo kino: "Fludarabine ddagala erikozesebwa okujjanjaba ebika bya kansa ebimu, nga liziyiza okukolebwa kwa DNA nga liziyiza DNA primase. Okusinziira ku mawulire gano, ddamu ki mu kukoppololwa kwa DNA Fludarabine ly’ekosa butereevu?" Kiki ku biraga ebipimwa ekibuuzo kino kye kipima?
Lagawo ekikolwa kya enzayimu ekikozesebwa mu kukola pulayima ya RNA
Yawula omulimu gwa enzaimu eyeenyigira mu kumenya sipiira bbiri ezizingiddwa.
Enjawulo wakati w'omulimu gwa enzaimu eyeenyigira mu kwongera obutaffaali bw'obusirikale ku luyengo olukula.
Nnyonnyola engeri enzayimu ekola okumenya obutaffaali bwa haidrojeni obugatta emikutu gya DNA.
null
null
null
A
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
147
Omusomesa ow’omwaka ogusooka mu Ssekendule asengeka ekibiina okukolera ku kiruubirirwa kino: "Okukola ebifaananyi ebinnyonnyola eby’obwengula ebiri mu nkola y’enjuba". Okusobola okukwataganya obunene bw’enjuba n’ebipooli, omusomesa asalawo okulaga akatebe k’ebibalanguzi omuli omugatte gw’enjuba n’ebipooli ng’akozesa ennyingo y’ekibalangulo. Nkola ki eyandibadde esinga okusaana okwongerwako ku katebe kano okusobola okutuukiriza ekiruubirirwa kino mu ngeri entuufu?
Tegeka ebirimu mu ggulu ebiri mu tebuleni okuva ku kitono okudda ku kinene, ng'okubiriza abayizi okussa essira ku ntereeza yaabyo mu kifo ky'okussa essira ku buwanvu bwabyo.
Teeka ekibalanguza ky'ensi nga akakodyo akakozesebwa era okole akakolumu akabalirira omuwendo oguli wakati w'ekibalanguza ky'ebitundu by'omu bwengula eby'enjawulo n'ekyo ky'ensi.
Enkyukule z’ebigereeso: 1. Enjuba nene okusinga Ensi? Yee oba Nedda. Ekiddamu: Yee 2. Ensi nene okusinga omwezi? Yee oba Nedda. Ekiddamu: Yee 3. Enjuba nene nnyo okusinga omwezi? Yee oba Nedda. Ekiddamu: Yee
# Okukozesa Ennukuta za Sayansi (Scientific Notation): Omulongoosa gw'okwegezaamu **Ekitundu 1: Okutegeera Ennukuta za Sayansi** Ennukuta za sayansi ngeri mpimpi ey'okuwandiika ennamba ennene ennyo oba entono ennyo. Mu kifo ky'okuwandiika zeero nnyingi, tukozesa amannya g'ekumi (powers of ten). Ennamba mu nnukuta za sayansi eba mu ndabika eno: a x 10<sup>b</sup> "a" ennamba wakati wa 1 ne 10 (okutwalira awamu 1, naye nga totwalidde 10) "b" amannya g'ekumi (power of ten), ge galaga emirundi emeka akakomo we kalina okusimbulizibwa okufuna ennamba entuufu. **Eky'okulabirako 1: Ennamba Ennene** Wandiika 6,700 mu nnukuta za sayansi. * Simbuliza akakomo okutuusa nga waliwo ennamba emu yokka etali zeero ku kkono kw'akakomo: 6.700 * Bala emirundi emeka akakomo ke kasimbuliziddwa: Emirundi 3 * Olw'okuba twasimbulizza akakomo ku kkono, amannya g'ekumi (power of ten) gaba gassaawe (positive): 10<sup>3</sup> * N'olwekyo, 6,700 mu nnukuta za sayansi ze 6.7 x 10<sup>3</sup> **Eky'okulabirako 2: Ennamba Entono** Wandiika 0.00042 mu nnukuta za sayansi. * Simbuliza akakomo okutuusa nga waliwo ennamba emu yokka etali zeero ku kkono kw'akakomo: 4.2 * Bala emirundi emeka akakomo ke kasimbuliziddwa: Emirundi 4 * Olw'okuba twasimbulizza akakomo ku ddyo, amannya g'ekumi (power of ten) gaba matuufu (negative): 10<sup>-4</sup> * N'olwekyo, 0.00042 mu nnukuta za sayansi ze 4.2 x 10<sup>-4</sup> **Ekitundu 2: Okwegezaamu** Kozesa emiwendo egiri mu mmeeza eno okukola okwegezaamu kuno. | Erinnya ly'Ekintu | Omuwendo (mu buwandiike obwa bulijjo) | | ------------------ | -------------------------------------- | | Obunene bw'Enjuba | 1,392,000,000 m | | Obuzito bw'Akatoffaali ka Electroni | 0.000000000000000000000000000000911 kg | | Omugendo gw'Ekitangaala | 299,792,458 m/s | | Obunene bwa Virus | 0.00000002 m | **Ebibuuzo:** 1. Wandiika obunene bw'Enjuba mu nnukuta za sayansi. 2. Wandiika obuzito bw'akatoffaali ka electroni mu nnukuta za sayansi. 3. Wandiika omugendo gw'ekitangaala mu nnukuta za sayansi. 4. Wandiika obunene bwa virus mu nnukuta za sayansi. **Ekitundu 3: Okukola Embalirira nga okozesa Ennukuta za Sayansi** Ennukuta za sayansi zituyamba okukola embalirira amangu era nga si nzibu. **Eky'okulabirako 1: Okugattako n'Okutolako** Okugatta oba okutolako ennamba mu nnukuta za sayansi, amannya g'ekumi (powers of ten) galina okuba nga genkana. (3.2 x 10<sup>4</sup>) + (1.5 x 10<sup>4</sup>) = (3.2 + 1.5) x 10<sup>4</sup> = 4.7 x 10<sup>4</sup> **Eky'okulabirako 2: Okukubisa n'Okugabiza** Okukubisa, kubisa ennamba eziri mu maaso, ate era ogatte amannya g'ekumi (powers of ten). Okugabiza, gabiza ennamba eziri mu maaso, ate era okolye amannya g'ekumi (powers of ten). (2.0 x 10<sup>3</sup>) x (3.0 x 10<sup>2</sup>) = (2.0 x 3.0) x 10<sup>(3+2)</sup> = 6.0 x 10<sup>5</sup> (6.0 x 10<sup>6</sup>) / (2.0 x 10<sup>2</sup>) = (6.0 / 2.0) x 10<sup>(6-2)</sup> = 3.0 x 10<sup>4</sup> **Ebibuuzo:** Kozesa emiwendo egiri waggulu okukola embalirira zino. 5. Singa ogatta obunene bw'Enjuba n'omugendo gw'ekitangaala, gwe muwendo ki ogufuna? (Leka omuwendo gw'omugendo gw'ekitangaala gube mu mita (meters)). Wandika eky'okuddamu mu nnukuta za sayansi. 6. Singa okubisa obuzito bw'akatoffaali ka electroni n'obunene bwa virus, gwe muwendo ki ogufuna? Wandika eky'okuddamu mu nnukuta za sayansi. **Ekitundu 4: Okuddamu** 1. 1.392 x 10<sup>9</sup> m 2. 9.11 x 10<sup>-31</sup> kg 3. 2.99792458 x 10<sup>8</sup> m/s 4. 2.0 x 10<sup>-8</sup> m 5. 1.392299792458 x 10<sup>9</sup> m 6. 1.822 x 10<sup>-38</sup> kg*m
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
148
Omusomesa w’omu mwaka ogw’okubiri mu siniya ng’ateekateeka amasomo gye agenda okusomesa ku Kinematics. Mu limu ku masomo ago, agenda kukola omulimu ogunoonya okukwataganya ebirimu by’essomo n’engeri y’ekibalangulo ky’obutonde bw’ensi nga bwe kiri mu ssomero. Ku mirimu gino eginaakolebwa abayizi, gumu ku gyo gw’osobola okukozesa okukwataganya ebirimu by’essomo n’engeri y’ekibalangulo ky’obutonde bw’ensi?
Bannyonnyola engeri omulamwa gw'okwanguya okukwatagana n'ensi bwe gukozesebwa okugonjoola ebizibu ebya bulijjo
Banannyonnyola engeri endowooza y'okwanguya okusikirizibwa kw'ensi gy'ekulakulanye mu byafaayo by'omuntu.
Bannyonnyola engeri enkulaakulana mu tekinologiya gy’ezzeeko okukkiriza okutuukiriza obutuufu obusingako mu kupima omuwendo gw’amaanyi agasikayo ebintu.
Banannyonnyola engeri omubiri gye gugwamu nga teguumirizibwa kintu kyonna n’engeri okugwa kuno gye kwesigamye ku bwangu bw’amasoboza agasikayo ebintu.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
149
Mu bitabo by’amasomero ebisinga obungi, mu kusoma ku masannyalaze n’ebizungirizi by’amasannyalaze agolokofu, “omugera gw’amazzi” gukozesebwa okwongera okutegeera emiramwa nga obungi bw’amasannyalaze ag’amaanyi n’amaanyi g’amasannyalaze, n’ebirala. Mu ngeri eno, engeri z’ekizungirizi ky’amasannyalaze ekisookerwako zigerageranyizibwa ku ngeri z’omugera gw’amazzi ogutambula mu payipu, nga bwe kiba nti omugera gw’amazzi gukiikirira ebintu ebitambula ebirina omukka gw’amasannyalaze. Mu ngeri ez’okulonda wano wansi, lwaki engeri eno ey’okugerageranya efuuka ekizibu ng’enkola y’okuyigiriza abayizi ebikwata ku bizungirizi by’amasannyalaze agolokofu?
Tekikola nga kyakuyiga ku misituluzi egy'omugereko oba egy'ekigere.
Kizzaamu abayizi amaanyi okukkiriza nti amasannyalaze "gasobola okukka" mu waya, naye "tegasobola kwambuka".
Tekikkiriza bayizi kukwataganya mulamwa gw’obusitoowa mu sseketi y’amasannyalaze n’ekintu kyonna ekilabika mu sseketi y’amazzi.
Kikubiriza abayizi okulowooza nti omugendo gw'amasannyalaze mu ssaawa y'amasannyalaze gulinga omugendo gw'amazzi mu ssaawa y'amazzi.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
150
Mu kibiina ky’omwaka ogusooka mu siniya, abayizi beenyigira mu bikolwa ebikwaata ku ngeri ebifaananyi gye bikolebwamu mu ndabirwamu empanvu ne mu ndabirwamu enkovu. Mu kiseera ky’ekikolwa, omuyizi agolola omukono gwe waggulu n’agamba: "Mwalimu, sikyategeera njawulo eri wakati w’ebifaananyi ebituufu n’ebifaananyi ebyekiise, wadde lwaki biyitibwa bitya." Kulaga ki omusomesa kw’anaakozesa okutangaaza okutabuka kw’omuyizi, ng’addamu mu ngeri etegeerekeka era n’obwegendereza obukulu ku kibuzo kye?
Laba ku ludda olumu n'olulala olw'ekijiiko. Ekifaananyi ky'olaba nga bw'oli ddala kiba kya bweru ate ekifaananyi ky'olaba nga kikyuse kiba kya nnamaddala.
Olukijjukira nti ebifaananyi ebituufu bulijjo biba bikkiddwa waggulu okudda wansi, ate ng’ebifaananyi eby’obulimba bulijjo biba bitereevu.
Ebifaananyi eby'obulimba birabika ng'ibikolebwa emabega w'endabirwamu, ate nga ebifaananyi ebya ddala bikolebwa mu maaso gaayo era bisobola okukubibwa ku lutimbe.
Ebifaananyi eby’obulimba bikolebwa mu kifo eky’obulimba ekireetera emiryango gy’omusana okugaziwa, ate ebifaananyi ebya ddala bikolebwa okuyita mu kulagula emiryango gy’omusana egidda waggulu.
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
151
Kimmanye ki ekyetaagisa abayizi abali mu S.1 okuba nga baakimanyiira dda okusobola okutegeera ebikolwa by'amasoboza ng'okweyoleka n'okumenyeka kw'ekitangaala?
Okutegeera nti ekitangaala kisaasaana mu lunyiriri olugolokofu
Okutegeera nti leza emulisa omusana ogw'ekibala ky'omukololo ogumu
Okutegeera ekitangaala ng’omuyengo gw’amasannyalaze n’obuyengero
Okutegeera engeri y’omusaayi ogw’ekitangaala gye gweyisaamu ng’omuyengo era ng’akatonniinya
null
null
null
A
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
152
Omusomesa omuto ow’omwaka ogw’okubiri, mu masomo ge ag’ebiramu aga Physics, agenda kukolera wamu n’abayizi be ku kiruubirirwa kino: “Okutegeera amateeka ga Newton n’okugakozesa okunnyonnyola embeera eza bulijjo”. Nga twekenneereza embeera eyo waggulu, ku ngeri zino wammanga, engeri ki eraga endowooza bbiri enkyamu eziyinza okulemesa okuyiga ekiruubirirwa ekyo?
Obugazi n'obuwunzike amakulu gaabyo gefaanagana; amaanyi agetaagisa okusobola okukakasa ekintu okutambula gyesigamiziddwa ku buzito bw'ekintu ekyo.
Omubiri bwe guba nga tegunyeenya, tewabaawo maanyi gakukolerako; embiro zongera zigenda mu kkubo limu n'engeri omubiri gye gutambula.
Ekifo omubiri we gubeera kiyinza okwogerwako nga bwe kiri ewala okuva we gutandikira; ebiramu byokka bye bisobola okukozesa amaanyi.
Obukwakulizo buli kiseera buzziŋŋamya omugendo; amaanyi agaterekebwa akantu akatono ku kanene matono okusinga amaanyi agazzibwawo akanene ku katono.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
153
Omusomesa w'ekibiina eky'okubiri mu siniya, akola akakodyo k'okukebera okumanya oba abayizi batuukirizza ekigendererwa kino: "Okulaga nti bategeera nti okumanya ebikwata ku Bwengula kukyuka era kweyongera okusinziira ku bujulizi obupya." Kiraga ki ekisinga obulungi okukozesa okukebera omuyizi bw'atuukirizza ekigendererwa kino?
Nnyonnyola mu ngeri etali ya kubala ngeri Ensi yonna gye yakulaakulanaamu okusinziira ku Big Bang theory.
Lagawo engeri emikutu gy’omu bwengula gye gibumbulukuka okuva mu kukung’aana olw’amaanyi agasikayo ebintu.
Gerageranya engeri ennungi n’obunafu obuli mu ngeri ez’enjawulo ez’okunnyonnyola bw’obutonde bw’ensi bwe bukulaakulanye.
Gerageranya ebyo omutindo gwa geocentric n'omutindo gwa heliocentric bye byogera ku nkola y'enjuba.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
154
Omusomesa w’eky’omubiri ow’omwaka ogw’okubiri mu siniya, mu mutwe gw’eky’ensengeka y’ebintu ebiri mu mugendo, agenda kukola okukebera okuzuula okumanya abayizi kwe balina ku ntambula y’ebintu ebigwa nga tebikoleddwako maanyi gonna. Okusinziira ku nsonga eyo, kwe kukola ki okukebera okunaasobozesa omusomesa okufuna obukakafu obusinga obulungi ku kumanya abayizi kwe balina edda ku mutwe ogwo?
Mu kifo ky'ebweru, basuula ebintu eby'enjawulo waggulu era ne bageraageranya ebipimo bya buli kusula.
Baddamu ebibuuzo ebigendereddwa okugeraageranya n'okusuubira obungi bw'ebiseera ebyetaagisa ebintu eby'enjawulo okugwa okuva waggulu obuwunzifu.
Balaga mu kiifananyi obwolekera bw’amasoboza agaleetawo emisinde gy’akapiira k’omupiira ogw’ettaniisi nga kali mu bbanga okuva eri omuzannyi omu okudda eri omulala.
Bakola maapu y'endowooza erimu ensonga z'ekibalangulo ezikwata ku ntambula y'ebintu ebigwa nga tebiriiko kiguzza.
null
null
null
B
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
155
Ku nkomerero y’ekibiina ekisooka ku kigambululo kya Doppler ku lw’amayengo g’amaloboozi, omusomesa akola akakeeno okulaba oba abayizi bategeera. Emu ku nsonga eziri mu kakeeno eno egamba nti: Mu kigambululo kya Doppler ku mayengo g’amaloboozi, omusinde gw’okusaasaana kw’amaloboozi gwakyuka? Nnyonnyola. Omuyizi addamu bwati: “Omusinde gukyuka kubanga gyesigamiziddwa ku bugazi bw’amayengo n’obuwanvu bwago, era byombi bikyuka mu kigambululo kya Doppler.” Kutegeeza ki omusomesa kw’asaanidde okukozesa okuluŋŋamya omuyizi okusobola okutegeera ensobi ye n’agigonjoola?
Si kituufu ddala okugamba nti obungi bw’amayengo n’obuwanvu bw’amayengo by’eddoboozi bikyuka, kubanga kino kiba ku muntu awulira eddoboozi. Ate era, byombi bikyuka mu ngeri eza kikontana, bwatyo omugatte gw’ebipimo byabyo gusigala nga gwe gumu.
Kiki ekireetera enkyukakyuka mu bungi bw’amayengo n’obuwanvu bw’amayengo g’eddoboozi? Waliwo kyonna mu mbeera eno? Embiro z’okusaasaana kw’eddoboozi mu nkola ya Doppler tezikyuka. N’olwekyo, singa obungi bw’amayengo g’eddoboozi bwe twawulira bwongezeka, obuwanvu bw’amayengo gabwo bukendeera.
Si kituufu okugamba nti embiro z’okusaasaana zikyuka, kubanga za nkalakkalira. Mu nkola ya Doppler, obuwanvu bw’amayengo bukyuka eri omutunuulizi, naye mu mutindo ogwa kyebaliraanwa ku nkyukakyuka y’omugendo eri omutunuulizi. N’olwekyo, ekitondeko ky’ebipimo byombi kiba kya nkalakkalira.
Jjukira ebintu ebireetera omuvuyo gw'eddoboozi okukyuka. Waliwo kyonna mu mbeera eno? Newankubadde eri omulabi omuvuyo n'obuwanvu bw'amayengo biyinza okukyuka, omuvuyo gw'okusaasaana tegukyuka. Kati olwo omuvuyo n'obuwanvu bw'amayengo by'eddoboozi bikyuka bitya?
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
156
Omusomesa w’ekibiina eky’okubiri mu siniya, mu mutwe gw’ekyegayiriro ky’ebintu (Stereochemistry) n’engeri ebintu bwe bifaanana (Isomerism), ateekateeka essomo eririna ekigendererwa kino: “Okutegeera obukulu bw’endaga ya R oba S mu bintu ebikozesebwa mu bulamu obwa bulijjo”. Ku mirimu gino wammanga, gwe gufaanagana n’okutuukiriza ekigendererwa ekyo eri abayizi?
Buuza abayizi okufumiitiriza ku makulu g'ebyenfuna agali mu kukola eddagala eririna ebika bya R ne S.
Buuza abayizi okunoonyereza ku bintu ebibaawo ku bulamu bw’omuntu ng’akozesa eddagala ebbiri eriri mu ngeri ya enantiomers.
Buuza abayizi okugeraageranya obuwangwa bw’ebintu ebirungo obwa R ne S stereoisomer obw’ebintu ebikozesebwa ennyo 5, gamba nga, ibuprofen
Baagalire abayizi okukozesa amateeka ga Cahn-Ingold-Prelog okusalawo endagakubbo ya R ne S eya kampawundi 5 ezikozesebwa ennyo, ng'ekyokulabirako, frukitoosi.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
157
Omusomesa w’omu mwaka ogw’okubiri mu siniya, mu somo ly’ebintu ebisaanuuse, annyonnyola ku bikulukusi ebitasaanuuka bulungi (colloids). Alaga nti mu mutindo gw’ebintu ng’ogwo mulimu obutoffaali obuba butengejja. Ayongera okwolesa obunnyonnyofu ng’alaga ebifaananyi by’ebyokulabirako, gamba nga mayoneesi ne jelatiini. Ku nkomerero y’ekibiina, omuyizi omu agolola omukono gwe n’agamba: “Simanyi lwaki mayoneesi ne jelatiini bikulukusi ebitasaanuuka bulungi (colloids) ate ng’obutoffaali obwo obutengejja tebusobola kulabika. Ku lwange, bintu bisaanuuke bulungi.” Kiki omusomesa ky’ayinza okukola okusobola okukozesa engeri z’ebintu ebitasaanuuka bulungi (colloid) okuddamu omuyizi oyo ekibuuzo kye?
Kozesa omugatte gwa Tyndall mu kintu ekikolebwa nga colloid.
Gabulaamu akatono aka mayonnaise n'amazzi era weetegereze ebyo by'olaba.
Loboza obutonde bw'akaziba obulabika nga bwe butegekebwamu mu kkoloyidi emanyiddwa.
Gerageranya endabika y'obuziba bw'ekikulukusi ekigumu n'ey'ekinyalala.
null
null
null
A
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
158
Omusomesa w’ekibiina ekisooka mu siniya, mu mutwe gw’eby’Erinnya ly’Ebintu Ebitali Biramu, akulembera essomo nga alina ekigendererwa kino: "Okukozesa enkola ey’entegeka, eya Stock, n’ey’ennono okutuuma erinnya erya metal oxides". Bw’aba annyonnyola engeri y’okutuuma amannya g’ebintu bino ng’akozesa enkola ya Stock, akiraba nti abayizi tebategeera lwaki balina okussaamu omugatte gw’amaanyi ga meto mu nnamba za Kiroma mu mbeera ezimu zokka. Okugonjoola ekizibu kino, omusomesa asalawo okukola omukolo. Ku mikolo gino wammanga, gumu ku gyo gw’ekola okugonjoola obuzibu omusomesa bw’azuula mu bayizi be?
Omusomesa awandiika ku lubaawo olutalaaga olutendera lw’ebintu ebirimu ekyuma ekikwataganye ne oxygen era n’asaba abayizi okubala omuwendo gw’obuzito bw’ekyuma obwa oxidation mu buli kimu. Oluvannyuma, balowooza ku miwendo gy’obuzito bwa oxidation egy’enjawulo egy’ebyuma ebirabika mu buli kikemeko.
Omusomesa awandiika ku lubaawo oluwandiikira ebibuuzo eby'omutendera ku byuma ebirina oxygen era n'asaba abayizi okubituuma amannya, nga bakozesa amateeka g'empandiika ya Stock, oluvannyuma, baddamu ekibuuzo: "Lwaki ebipooli by'ebyuma ebirina oxygen ebyogeddwaako birina amannya ag'enjawulo?"
Omusomesa awandiika ku lubaawo fomula ya dayookiso ne kkoppa monookisayidi, abayizi ne baddamu ekibuuzo kino ekibakubiriza okulowooza: "Engeri bbiri zino ze ziriisa zaawulwa mu ndagiriro ya Sitooki bwe kiba nti ayokisayidi eya meto erimu omugatte gwe gumu ogw'ebintu eby'ekikemiko?"
Omusomesa awandiika ku lubaawo olukalala lw'ebintu eby'ekyuma nga birina valensi zaabyo era n'asaba abayizi okuwandiika mu buwandiike bwabwe ebika bya ayokisaidi z'ekyuma ebyo bye bisobola okukola, oluvannyuma, baddamu ekibuuzo: "Lwaki ebintu ebimu eby'ekyuma bisobola okwegatta mu bungi obwenjawulo ne okisijeni, ne bikola ebintu eby'ekemiko eby'enjawulo?"
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
159
Omusomesa omukulu ow’ekibinja eky’okubiri agenda kukolera wamu n’abayizi be ku bintu ebikosa obusobozi bw’ekintu okusaanuuka n’engeri gye bikozesebwaamu. Ekigendererwa kye kwe kukola kino ng’asinziira ku byo omutindo gw’ebyenjigiriza gwe gussa essira ku kumanya ebikwata ku ssaayansi. Mu mbeera eno, mulimu ki, ogugenda okukolebwa abayizi, ogusobola okukwata ku biri mu somo n’okuddamu okussa essira ku byo omutindo gw’ebyenjigiriza gwe gussa ku kumanya ebikwata ku ssaayansi?
Banoonyereza ku bintu ebikolebwa okukankanya n’oluvannyuma okuggulawo eccupa ya soda
Bakola omulimu gw'okugezesa ku bimera ebimera mu mazzi ku tempulikya ez'enjawulo era ne bagigeraageranya n'amaanyi agakolebwa ekkolero erikozesa obwoki bw'amasannyalaze.
Bakola okwegezesa nga bafuuwa mu kanywa akali mu glasi y'amazzi ag'omuyembe ne gafuuka amamyu.
Bannyonnyola ebiva mu data okuva mu ggulaafu eraga omuwendo gwa oxyhemoglobin mu musaayi okusinziira ku bunene bw'akanyigirizi k'omukka ogwa oxygen.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,021
null
160
Omusomesa wa siniya mu mwaka ogw’okuna, bw’aba ateekateeka omutwe gw’ebyokubala ogw’okukoppa asidi ne beesi, ateekawo ekigendererwa kino: “Okukwataganya obungi bw’ekintu n’ennyingo y’ekibalangulo okubala pH mu bika bya asidi ne beesi ennafu ez’enjawulo”. Mu bino ebiri wammanga, kiki omuyizi ky’asaanidde okuba ng’amaze okukitegeera okusobola okutuukiriza ekigendererwa kino?
Omukwano oguli wakati w'amaanyi g'ekibasira n'ekikwatagana nakyo
Okukiikirira okwawukana kw'ebintu ebirimu obusannyalaze
Okunnyonnyola omugatte ogw’enkalubo mu kikolwa ekikemiko
Okutegeera omuwendo gwa molarity mu bikulukusi bya kemiko ebiyitamu amasannyalaze
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
161
Omusomesa wa siniya mu kibiina ekyokuna, mu somo ly'amasannyalaze ga nyukiriya, assaawo ekigendererwa eri ekibiina kye nti abayizi bannyonnyole ebintu ebireetera atomu okuba entebenkevu mu nyukiriya. Kintu ki ekikulu abayizi kye balina okuba nga baamaze okuyiga okusobola okutuukiriza ekigendererwa ekyo?
Okufulumizibwa kw'ebintu ebirina obuzibu bw'obusannyalaze
Obuzito bwa atomu wakati w'obutonde
Namba y'akaziba n'ennamba y'obuzito
Akaziba n’ebibangirizi by’amasoboza ag’akaziba
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,021
null
162
Ekibiina ky'abayizi abali mu mwaka ogw'okubiri mu siniya balina okukola omulimu ogugendereddwamu okuyiga kino: "Okulambulula ebirungo by'ebiramu nga bayita mu bibinja byabyo ebikola". Mu biraga by'okukebera ebiddirira, kiruwa ekitalinga ekigendererwa ekyateereddwa era ekitasaanidde kubeera mu mulamwa ogw'okukebera omulimu guno?
Okimanyi ebbibina by'emirimu
Okutondeka ebirungo mu bibinja okusinziira ku busobozi bwabyo okwegatta n'ebintu ebirala.
Londa ebika by’ebizimbamubiri okusinziira ku mutindo gw’obukwanaganya bwabyo (isomerism).
Okutondeka ebirungo by'ebiramu eby'enjawulo nga tukozesa amannya ga IUPAC.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,021
null
163
Omusomesa akola ku mutwe gw'ekyokya n'amaanyi n'ekibiina ky'omunaana. Ku limu ku masomo, ategeka omukolo gw'okugezesa ogulina ekigendererwa ky'abayizi okulaga nti ekyokya ekikwatiddwa kisinziira ku bwangu bw'ekyokya obwa buli kintu. Mu nkola zino ez'okugezesa, engeri ki etuukana n'okutuukiriza ekigendererwa ekyateereddwawo?
Bbaatiira amazzi n’ekiro ebyenkana obuzito mu bbiika ez’enjawulo era opime tempulikya esooka ne tempulikya ey’enkomerero oluvannyuma lw’ekiseera ekigereke.
Teeka mL 50 z'amazzi agookya ku 90 °C mu bikopo bibiri bye bimu, ekimu kya gilasi n'ekirala kya ffoamu, era opime ebbanga amazzi ge gamala okukkakkana okutuuka ku tempulikya ya 25 °C.
Bbugumya amazzi amalongoofu 50 mL n'amazzi ag'omunnyo 50 mL mu bbiika ez'enjawulo era opime ebbanga erimalawo amazzi amalongoofu n'ag'omunnyo okutuuka we gafuumukira.
Bbugumya akajiiko k'ekyuma ku muliro ate okateeke mu kikopo ky'amazzi agatonnya mu kasenge era opime ebbugumu ly'amazzi buli sikonda 20 okutuusa nga litereeze.
null
null
null
A
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
164
Omusomesa ategeka omulimu gw'ekibiina okukolera awamu n'abayizi be ab'ekibiina kya munaana ku kigendererwa kino: "Okutegeera ebintu ebyesigamiziddwa n'ebitali byesigamiziddwa mu bintu ebikola ku nkola y'omusaayi omukadde". Mulimu ki, oguteereddwa omusomesa, ogukwatagana n'ekigendererwa ky'ekibiina?
Gerageranya endabika y'omusuulo mu muntu omulamu n'omuntu alina sukaali.
Zimba akataabo akalaga engeri omwenge gye gakyusaamu obungi bw'omusuulo ogufulumizibwa.
Kkompleeta tebuleni ewandiika langi y'omusuulo mu biseera bya lunaku eby'enjawulo.
Maliriza eggereesa nga olaga omuwendo gw'ebintu eby'enjawulo mu bitundu by'omusuwa gw'ensigo.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
165
Omusomesa ateekateeka omutwe gw'ebyokuyiga ogw'Empewo Ennungi gw'agenda okusomesa ekibiina eky'omusanvu. Ebigendererwa by'essomo erimu mu mutwe guno bye bino: "Okutegeera omukwano wakati w'ebbugumu n'obungi bw'empewo mu bulamu obwa bulijjo." Okulaga omukwano guno, omusomesa agenda kukozesa eky'okulabirako ekikwatagana n'amateeka g'empewo. Mu mbeera zino wammanga, y'eriwa esinga okuba eky'okulabirako ekirungi okukiikirira ebyo ebinaakubaganyizibwako ebirowoozo mu kibiina?
Enkola y'ekyoto ekifumbisa mu bwangu (pressure cooker)
Obuwombeevu bw'omugaati obukolebwa n'ekizimbulukusa
Okuyingiza n'okufulumya omukka mu mawuggwe.
Okukolebwa kw’obusaanikira bw’ebbampuuyi nga gguloopinga eccupa ya soda
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
166
Mu kibiina kya P8, omusomesa akoze ekigezo ku atomu n’engeri ayoni gye zikolebwamu. Ebivaamu biraga nti omuwendo munene ogw’abayizi balowooza nti okukolebwa kwa keyoni (cations) kuleetebwawo atomu okwongerako oba “okufuna” polotooni (protons). Mulimu ki omusomesa gw’ayinza okuteesa eri abayizi be okubayamba okutegeera obulungi engeri keyoni gye zikolebwamu?
Buuza abayizi okutegeera omuwendo gwa puletoni, erikitulooni, ne nyutulooni eziri mu ayoni ez’enjawulo nga basinziira ku namba y’akaziba (Z) n’ennamba y’obuzito (A).
Basabye abayizi okukola, awamu n'omusomesa, akatebe akalaga omuwendo gwa puletoni, eretulooni, ne nnyutulooni mu katayoni ne anayoni ez'enjawulo.
Saba abayizi okukola ekibalanguwa ekiraga engeri emiramwa gino gye gikwatagana: akaziba, olububi, obusannyalaza, obukontanyo,obutaffaali, ayoni, kayoni, n’ayoni enkyamu
Bayizi balambike okugeraageranya engeri atomu ya sodium entaanu gy'efaanana n'engeri sodium bw'efaanana ng'ekyebulukusi, nga balowooza ku muwendo gwa purotoni, elekitulooni, ne nyutulooni eza buli emu.
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
167
Omusomesa agenda okusomesa ekibinja ky'abayizi abali mu mwaka ogw'omusanvu ku nkola y'omubiri ey'okwerinda endwadde. Mu masomo agamu, ateekateeka okusomesa kino: "Okutegeera engeri omutindo ogw'okusatu ogw'obwerinde gye gukolamu." Kintu ki ekikulu abayizi kye bateekwa okusobola okwawulawo nga tebannatandika kusomesebwa kigendererwa ekyateekebwawo eri ekibiinja?
Enjawulo wakati w'ekizibiti n'akawuka akireeta
Enjawulo wakati w'emirimu gy'obutaffaali bwa B ne T
Okukkiriza n'okujjukira kw'omubiri (immunological memory)
Okutolokwa okw’amaanyi n’obutonde bw’omubiri okuziyiza endwadde
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
168
Omusomesa ow'ekibiina eky'omusanvu ateekateeka essomo ku maanyi, ng'alina ekigendererwa eky'okunnyonnyola mu bwangu amaanyi g'omutunziro, oba etteeka lya Hooke. Ebimu ku bintu abayizi bye balina okuba nga baayiga dda, kiki kye balina okuba nga bamaze okuyiga okusobola okutegeera etteeka lino?
Okikiikirira obunene, obwolekero, n’engeri y’amaanyi gye gakolamu.
Omukwano wakati w'amaanyi g'obuzito n'enkyukakyuka omubiri gye guba nagyo
Enjawulo y'amaanyi ag'enkanankana oba agaddawo agabeerawo mu bintu ebimu.
Okutegeera engeri amaanyi gye gakosaamu enkula n'entambula y'ebintu.
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
169
Omusomesa ateekateeka ekibuuzo ekiddamu mu buwandiike eky’akamalirizo ku mutendera ogw’omusanvu okusobola okukung’aanya obukakafu ku mutendera gw’omuyigirizwa ogw’ebiruubirirwa by’okuyiga bino: "Okunnyonnyola engeri ggaasi ennungi gye zeeyisaamu mu mbeera eza bulijjo, nga otunuulira amateeka agigoberera." Ku biraga ebiri wammanga, kiruwa ekiraga nti ekiruubirirwa kituukiddwako?
Bakozesa amateeka ga Boyle, Gay-Lussac, ne Charles mu ngeri etali ya kubala mu byokulabirako ebya bulijjo.
Bannyonnyola ebifa mu ggulaafu, nga bakakasa omukwano wakati w'akanyigirizi n'ebipimo by'obubugumu bw'eggaasi
Balaga mu bulamu obwa bulijjo obungi bw’ebipimo by’ebintu eby’omukka omungi n’ebipimo by’obugumu bwabyo.
Bakubalira omuwendo gw’obwoki, obungi, n’akanyigirizi k’ekigaz, nga bakozesa omugatte gw’amateeka g’ekigaz ekituufu mu mbeera eza bulijjo.
null
null
null
A
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
170
Omusomesa amaze okusomesa ekibinja ky’abaana abali mu mwaka ogw’okutaano ku mutwe gw’amasannyalaze agenda kukola akakeeno; mu bintu ebirala, asuubira okukakasa obutuukirivu bw’akabonero kano wammanga: “Okwaawula ebintu ebiyisa amasannyalaze okuva ku bitabiyisa”. Ku bikolwa bino wammanga, kiki ekikwatagana n’akabonero akaakamaze okwogerwako?
Saba abayizi okwetegereza ekikolwa ky’amasannyalaze ekiri mu mutendera ogukola n’okugeraageranya n’omulala ogutakola era n’okunnyonnyola lwaki ogwo ogutakola gukola gutyo.
Baagalire abayizi okwetegereza akataambi akalaga omuwendo gw'amasannyalaze agatambulira mu byuma ebitali bimu, oluvannyuma babuuze ekibuuzo kino: Kiki ku byuma ebiri ku kataambi ekiyinza okukozesebwa obulungi ng'omuyitiro gw'amasannyalaze mu mutendera gw'amasannyalaze?
Lwaki omusajja alina okwambala engalo za laaba ng’akwata ku waya z’amasannyalaze?
Laga abayizi ekifaananyi ky'akazinga k'amasannyalaze akataaggwa era obasabe okulonda mu bintu, gamba nga foorka ey'ekyuma, kamuyooyo ow'omu polasitika, n'akakaba ak'omu labba, ekimu oba ebiwerako ebiyinza okuggusa akazinga kalyoke akataala kemere.
null
null
null
D
Science
Assessment
Primary
2,023
null
171
Omusomesa agenda kukebera akabonero kano mu kibiina eky'omusanvu: "Okutawula ebipimo ebikozesebwa okunnyonnyola ekikankano ky'ettaka". Mulimu ki omuyizi gw'akola ogusobozesa okukung'aanya obukakafu obulaga nti akabonero kano katuukiddwako?
Londa we nsindikirizo y’omusisi gyasinziira okusinziira ku biwandiiko okuva mu bifo bisatu ebiwandiika ebikunkumuka by’ensi.
Noonyereza ku musisi eyasinga obunene okubaawo mu Chile n'ebizibu ebyagattibwa ku gwo.
Londaamu ensobi eziri mu nkozesa y'ebigambo obunene n'amaanyi mu lipooti z'amawulire.
Enjawulo wakati w'obubonero bubiri obuddiring'ana ku kipimo kya Richter mu buwero bw'amaanyi agasumululwa.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
172
Omusomesa, mu mwaka ogusooka ogw'essomero eya Secondary, mu mutwe gw'eky'obulamu ogw'Enkyukakyuka n'Obungi bw'ebiramu, akola omulimu n'abayizi be mwe balina okugeraageranya amino asidi ez'enjawulo eza puloteni C okuva mu nsolo ez'enjawulo n'okuteebereza enkolagana y'eby'obusika wakati waazo. Mu kiseera ky'okukola omulimu guno, omuyizi abuuza: “Bwe kiba nti ekisukkulumya ebiramu kwe kuba n'amawulire mu DNA yaabyo, mugaso ki ogw'okugeraageranya ennyiriri za amino asidi eza puloteni?”. Nga tutunuulidde omutendera gw'omuyizi, mu nnyonnyola zino omusomesa gy'awa, eyiwa ku kibuzo ky'omuyizi?
Ekizimbamubiri kye kimu kisobola okweyoleka mu biramu by’ebika eby’enjawulo. Amawulire agazimba ekizimbamubiri ago galondoolwa mu busirikale bw’obutonde (genes). N’olwekyo, okuyita mu kumanya enjawulo wakati w’obusirikale bw’obutonde obukola ekizimbamubiri n’olukalala lw’ebitundu by’ekizimbamubiri (amino acid sequences), enkolagana z’emyaka gy’obulamu wakati w’ebika bisobola okuteeberezebwa.
Puloteni zikolebwa mu nnamba ennungi ey'obucaafu bw'amino acidi ekkodeddwa mu DNA. Bwe wabaawo enkyukakyuka mu kino, kyakukyusa endagiriro y'obucaafu bw'amino acidi obwa puloteni eyo. N'olwekyo, nga tutunuulidde omuwendo gw'obucaafu bw'amino acidi obwenjawulo obwa puloteni y'emu, omuntu ayinza okumanya engeri ebika eby'enjawulo gye bikwatagana mu nkulaakulana.
Puloteni zikolebwa okuva mu kunnyonnyolwa kw’obubaka bwa RNA, obuva mu kuwandiika kwa jjiini. Puloteni eno esobola okulagibwa nga waliwo enkyukakyuka mu nkola y’obusirikale bw’amino asidi. N’olwekyo, nga tukozesa okunoonyereza ku nkola zino, enkolagana z’endabika y’ebiramu ez’enjawulo zisobola okuteekebwawo.
Enkola y’obusirikale bw’ekikulukuto kya amino mu poloteyini esalibwawo enkola y’obubonero bwa codons obuba ku bubaka bwa RNA obukolebwa. Okuva buli codon lulinga enkola y’obusirikale busatu obwa nucleotides, bwe kikyusibwa, poloteyini erina enkola y’obusirikale bw’ekikulukuto kya amino eyawukana ku ya poloteyini eyasooka eyinza okufunika. N’olwekyo, okumanya omuwendo gw’ebikulukuto bya amino eby’enjawulo wakati w’ebika bibiri, omuntu ayinza okumanya nga bwe bikwatagana mu nkulaakulana.
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
173
Abayizi abali mu mwaka ogw’okubiri mu siniya, nga bakulemberwa ebibuuzo by’omusomesa, batunula mu magezi ag’ekibalangulo ag’edda agaawa obukakafu ku kifo eky’ebintu ebiraga obuzaale n’enkolagana yaabyo n’endabika y’ebiramu mu biramu ebirina obuzi bwabyo mu busa. Okuva mu magezi ag’ekibalangulo ag’okukyusa obuzi mu nsaano za Xenopus laevis agaakolebwa John Gurdon, agaawa obukakafu nti obutaffaali bw’omu byenda bulimu obubaka bwonna obw’obuzaale obwetaagisa okukula kw’ekiramu ekikulu, omu ku bayizi abuuza: “Lwaki eggi lyokka eriggyiddwamu obuzi lyekozesebwa mu magezi gano, so si butaffaali bulala bwonna obuggiddwamu obuzi?”. Mu nnyonyola zino omusomesa gy’awa, ennyonyola ki esobola okuddamu ekibuuzo ky’omuyizi mu ngeri entuufu era etegeerekeka?
Okusobola okukola ekintu ekiramu ekijjuvu nga tukozesa enkola y’okukyusa obuziizi, akataffaali akaweebwa obuziizi kalina okuba nga tekannakyuka era nga kalimu ebintu ebireetera akataffaali okukyuka mu buziba bwakyo, ebintu ebyo birina okuba nga byawukana n’ebyo ebiri mu buziba bw’akataffaali akaakagabwa.
Oosayiti (oocyte) lwe butoffaali obutannakyuka obulina obusobozi okukulaakulana ne buzaala ebika by’obutoffaali ebiwerako, kubanga obutoffaali bwabwo (cytoplasm) bulimu ebintu ebiyamba okwawula ebika by’obutoffaali nga bisunsula ebikolwa by’okuwandiika n’okuvvuunula ebiri mu buziizi obuteereddwamu (transplanted nucleus).
Olwekyo ebika by’obutoffaali bw’omubiri obulala, gamba ng’obutoffaali bw’omu byenda, butoffaali bwe bwa njawulo nga cytoplasm yaabwo erimu ebintu eby’enjawulo ebikubiriza okuggyawo obutaffaali obwetaagisa okukula kw’omwana yenna mu lubuto, ekintu ekitabaho mu egg cell.
Olw’okuba obutoffaali bw’omu lubuto olw’enkazi, obutafaananako butoffaali bulala obwawuddwamu, gamba nga obutoffaali bw’omu byenda, bulina ebintu byonna ebyetaagisa okwawula ebireeteka akatundu k’obutoffaali akaggyiddwa mu butoffaali obulala okukola, ekisobozesa okukula kw’omwana yenna.
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
174
Omusomesa wa siniya y’annyonnyola engeri obutaffaali bw’omubiri gye bulwanyisaamu endwadde nga bweyambisa obutaffaali bwa ‘antibodies’, naddala ebika bya ‘antibodies’, omuyizi n’amubuuza: “Kitegeeza ki omuntu okuzuulibwa ng’alina akawuka ka ‘viral’ mu musaayi nga bakozesezza ‘antibody test’ ne basanga alina ‘IgG’ so si ‘IgM’?”. Mu nnyonnyola zino wammanga, nnyonnyola ki esobola okwanukula omuyizi mu ngeri etegeerekeka era entuufu?
Kitegeeza nti omuntu atuuse ku ntikko y’ekiseera eky’obulwadde obukambwe, kubanga IgG ne IgM ze antibody ezikola ku buli kika kya virus era ziyimbulwa mu kiseera kino kyokka.
Kitegeeza nti omuntu oyo yali mu kitundu ekisembayo eky'ekiseera ekibaawo amangu ek'obulwadde, nga mu kiseera kino obutaffaali bwa plasma obukwatagana n'ekika kya virusi buli omu butandika okukola IgG ne IgM.
Kitegeeza nti omuntu ali mu kitundu ekisooka eky’ekiwato ekinene eky’obulwadde, nga mu kitundu kino obutoffaali bwa plasma obw’enjawulo ku buli kika kya vayiraasi butandika okukola IgG ne IgM.
Kitegeeza nti omuntu awona, kubanga IgG ne IgM ze ntambalazo ezikola ku buli kika kya akawuka, nga zikolebwa mu kiseera omuntu lw'alumbiddwa obulwadde, okusooka IgM oluvannyuma IgG, nga oluvannyuma IgG esigala mu musaayi okumala ebbanga ddene.
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
175
Omusomesa omukulu mu S.2, mu kiseera ky’essomo ku DNA n’okukubisaamu obutaffaali, ategeka omulimu gw’okukolera ku kiruubirirwa kino: “Okutegeera engeri ebizimba bya kansa gye bikolebwa”. Bintu ki abayizi bye balina okuba nga bamaze okubimanya okusobola okukola ku kiruubirirwa kino?
Ebiseera by'omutendera gw'obulamu bw'akataffaali
Obukulu bw'ekigabanyo ky'obutaffaali ekya mitosis
Ebifo omukutu gwe kikula ky'obutaffaali mwe guyita
Ebika by'enkyukakyuka mu DNA ne mu chromosome
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
176
Omusomesa mu kibiina kya siniya ng’amaliriza omutwe gw’omukutu gw’obubonero bw’obusimu agenda kukebera okuyiga okugendereddwa kuno: “Okunnyonnyola engeri omukutu gw’obubonero bw’obusimu gye gukwataganyaamu ebikolwa by’ekiramu okusobola okwetoloola embeera ng’okuyita mu bubonero obuweerezebwa obutaffaali bw’obusimu okwetoloola omubiri gwonna”. Mu bintu bino ebiri wansi, kiki ekiraga nti ekigendererwa ekyo kituukiddwako?
Bakebera ebifaananyi eby'enjawulo eby'ebikolwa ebyangu ebya reflekisi era ne basobola okwawula ebitundu byabyo.
Bannyonnyola enkyukakyuka ezilabika mu ngeri omubiri gye gwewangamu okusinziira ku maanyi agukubye.
Bannyonnyola engeri ebizimba by’obutoffaali bw’obwongo gye bikolebwamu, ekisobozesa okukola ebika by’okuddamu ebitali bimu
Banannyonnyola omukulu gw’omugongo, obwongo, ebintu ebiwulira, n’ebikola mu nteekateeka y’okuddamu kw’obubonero bw’obwongo.
null
null
null
D
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
177
Omusomesa omutendeke ateekateeka essomo ly'ekibiina eky'okubiri ng'agenda kulambulula ekigendererwa kino: "Okukozesa etteeka ly'obungi bw'amaanyi obutakyuka mu nkola enzigale". Ku mirimu gino wammanga, gumu ku guleka abayizi okutuukiriza ekigendererwa ekyo?
Bawa ebyokulabirako by’obutomere obulaga nti obungi bw’amasoboza busigala nga bwe bwali.
Bapima obuzito bw'emmotoka n'embiro emmotoka ze zaabadde nazo nga tezinnatomeragana n'embiro ze ziba nazo nga zimaze okutomeragana ku ttuleeki etalina bukakafu bwonna.
Bano balaga omukwano wakati w'amaanyi agakozeseddwa, obudde bwe gamazeeko, n'empalirizo omubiri gwe gufuna mu layini emu.
Balindiriza ekinavaamu okugong'ana wakati w'ebibiina by'ebiziyiza bibiri ebifanana nga biserebuka awatali kukwatagana.
null
null
null
D
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
178
Omusomesa omubisi omwaka ogusooka mu Ssekendulewa ateekateeka essomo n’ekigendererwa kino: “Okukozesa omutindo gw’amayengo okunnyonnyola nti ekitangaala kyeyoleka era ne kimenyeka bwe kikuba ekifo ekyawula ebintu bibiri.” Ng’enkola y’okuyigiriza okutuukiriza ekigendererwa kino, omusomesa asalawo okukozesa ebikozesebwa eby’okusomesa ebyanguya okutegeera ebyo ebiri mu somo. Kiki ku bikozesebwa eby’okusomesa wammanga ekikwatagana n’ekigendererwa ky’omusomesa kino?
Ekitundu ky’ekitabo ky’essomero ekinnyonnyola enjawulo wakati w’endowooza y’obuntu n’ey’amayengo ku musana, n’obubaka buli emu bwe yawa ku misinde gy’omusana mu kubulukuka.
Okutengejja okw’ekikompyuta okulaga mu bujjuvu engeri ebyoya by’omusaayi gw’amazzi gye bikosebwa olw’okukyusa n’okumenyeka kw’ekitangaala nga kikuba ekifo wakati w’ebintu bibiri
Okulaga mu kibiina omutangaavu gwa leza nga gukuba amazzi agali mu akuliyamu, we kiyinza okulabirwa nti ekitundu ku mutangaavu guddamu waggulu ate ekitundu ekirala ne kimenyeka ku mpalazo engeri engeri.
Omulimu ogukolebwa ku kompyuta ogusobozesa omuyizi okulaba nga omutangaavu bwe gutumizibwa ku kintu ekigabanya ebintu bibiri eby’enjawulo, ekitundu kimu kiguddamu ate ekitundu ekirala ne kiyitamu nga buli kimu kirina engeli yakyo.
null
null
null
B
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
179
Mu kibiina ky’omwaka ogw’okubiri mu Ssomero lya wakati, omusomesa annyonnyola abayizi etteeka ly’amaanyi agasikayo ebintu byonna. Okusobola okwoleka obukulu bw’amaanyi gano, alaga abayizi oluyimba lw’ekkompyuta olulaga appo ng’egwa okuva ku muti oba omwezi nga gwekulungulula Ensi. Omusomesa akiraba nti abayizi abamu batabukiddwa, nga tebasobola kukwataganya mbeera zino n’etteeka erinyonnyolwa. Mu byokulabirako bino wammanga, kiki omusomesa ky’ayinza okukozesa okwongera okutegeera kw’abayizi ku nsonga eno, n’okutangaza okutabuka kwabwe?
Asinga omugwa ku kapiira n’abalaga nti, okuzunguza akapiira okuva ku nkomerero y’omugwa, kifuna omugendo ogwetoloola. Oluvannyuma,annyonnyola nti amaanyi agasindikiriza ekintu wakati (centripetal force) agava ku muguwa okuba nga gutegeddwa gafaanana ng’amaanyi agasindikiriza ebintu ku nsi (gravity) ku Mwezi.
Enyonyoza ekiraga ekifo ng’ekintu ekiwanvu era ekigumu ekyeyambisibwa okutambulira waggulu, omuli ekintu ekipima obuzito kinene, ekikiikirira Ensi, kiyiringisizza ekifo kino, ne kireetera ebintu ebiri okumpi ebipima obuzito obutono okugwa oba okwetoloola ekintu ekisooka mu makubo ag’enjawulo.
Akwata ekijjulo ky’omuti gw’emmwanyi ng’asuula akapiira; oluvannyuma, akasuula mu bwangu okulaga nti singa kiba n’embiro ennyingi ku ntandikwa, kigwa wala. Oluvannyuma, akola ekiwandiiko ku lubaawo olulaga engeri ejjulo ly’emmwanyi gye liyinza okutambuliramu, okutuusa lw’etambulira okwetoloola enkula y’ensi.
Akolera akabonero ku lubaawo oluddugavu akalaga engeri apple gy’egwa, ng’annyonnyola obuzito bwayo n’obw’Ensi, ob المسافهة wakati w’ebitongole byabyo n’amaanyi agaleeta okukwatagana. Oluvannyuma, alongoosa akabonero okulaga engeri omwezi n’Ensi gye bikwatagana, ng’akyusa ku data eyasooka.
null
null
null
C
Science
Teaching strategies
Secondary
2,023
null
180
Omusomesa wa siniya mu mwaka ogw’omukaaga ategese okukola ku birowoozo bino wammanga mu ssomero ly’amayengo n’amaloboozi: - Obunene bw’eddoboozi (Pitch) - Amaanyi g’eddoboozi (Intensity) - Okukankana (Vibration) - Omugatte gw’amayengo (Frequency) - Ekiseera (Period) - Obuwanvu bw’ejjengo (Wavelength) - Okwetoloola (Reflection) - Okutomebwa (Absorption) - Amaanyi (Energy) - Okutabanguka (Interference) - Embiro z’okusaasaana (Speed of propagation) - Obutabaamu mpewo (Vacuum) Birowoozo ki bibiri omusomesa by’alina okusooka okukolako okusobola okukulaakulanya okuyiga ebiri ku lukalala oluwanvu waggulu?
Omuyaga n'amasoboza
Omugatte gw'emirundi n'obuwanvu bw'amayengo
Okunkunuka n'omuwendo gw'okukunukirira
Amagezi n'obuwanvu bw'omuyengo
null
null
null
C
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
181
Omusomesa w’ekibiina ky’omwaka ogusooka mu siniya ateekateeka okukola akakube ak’okukebera okumanya oba abayizi bategeera ebyo by’ayigirizza ku nkomerero y’essomo erikwata ku bintu ebivaamu amaloboozi. Ku bino ebikwata ku ngeri omuyizi gy’akolaamu, kiraga nti amanyi ebireetawo embeera ya Doppler ki?
Bikulembera mu kifaananyi biraga engeri ennyingo z'amayengo gye zinyigirizibwa oba okwawukanyizibwa olw'emisinde gy'ekintu ekiyingiza amayengo.
Banoonyeza omuspeedi gw'ekintu ekireeta eddoboozi n'omuwendo gw'eddoboozi lyekireeta okusobola okuteebereza omuwendo gw'eddoboozi omuntu gw'anaawulira.
Bannyonnyola engeri emisinde egy'enjawulo wakati w'akakungaanya n'omuwerekereza gye gikyusa omugatte gw'omuwerekereza omutendera gw'amayengo we gutuukira.
Bano balambulula embeera omulambuzi mw’alaba enjawulo mu bungi bw’amayengo olw’omuvuduko gw’agenda nagwo okusemberera oba okwewala ekintu ekiweereza amayengo.
null
null
null
C
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
182
Omusomesa wa siniya, mu mutwe gw'eky'ebintu eby'ekikemiko ebibaawo mu mbeera y'obutonde n'engeri gye bikosa, ateekateeka okukebera okwaakamalirizo akatundu akakwata ku mbeera z'okukyusa ebintu nga bikozesa okwongeza oba okukendeeza obungi bwa oxygen. Okukola kino, ekigendererwa kino kiteereddwawo: "Okutegeera ebikolwa eby'okukyusa ebintu nga bikozesa okwongeza oba okukendeeza obungi bwa oxygen mu bulamu obwa bulijjo n'engeri gye bikosaamu abantu b'omulembe guno". Ku bikolwa bino wammanga, kiki ekisobozesa okukungaanya obujulizi obulaga nti ekigendererwa ekyateereddwawo kituukiddwaako?
Dwandiika omulambululo ng'okozesa ebyo by'oyize, ku ngeri enkuba ey'asidi gy'eyonoonera ebintu eby'ekyuma.
Baliraanira, nga mukozesa mbalanguza, embeera z’obuzito bw’ebintu ebirimu mu kikolwa eky’ekimyuka ekya alcolest.
Kutereeza, nga tukozesa enkola ya electron-ion, ekibalangulo ky’ekikemiko ekiraga okwoksisayizibwa kw’emiyuwa gy’ekikomo egikozesebwa okuyisa amazzi ag’okunywa nga gikozesa molekyo ya oxygen.
Okuteebereza, nga oyita mu nkola ya kyusa ky'embeera y'obuziba, omuwendo gw'obusannyalaza obuyitawo mu kikolwa kya kemiko wakati w'ebintu ebikola batuli erimu akazimbulukusa.
null
null
null
A
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
183
Omulimu gw'abayizi abali mu mwaka ogw'okubiri gwe gumu ku mirimu gyebakolako kwe "Kutegeka n'okunnyonnyola ebikwaata ku physicochemical properties z'ebintu ebirina obutonde bw'obutonde." Ku mirimu gino wammanga, gwe guleka omuntu okukebereza ekigendererwa ekyo waggulu?
Bawe abayizi data ku tempulikya ebyokulukusi bya haidrokaboni ez’obuwanvu bw’enziring’anya obw’enjawulo era obasabe okukekkereza oba ziri mu mbeera ya kalimagezi, amazzi oba ggaasi ku tempulikya y’omu kisenge.
Baliriza abayizi okunoonyereza ku bubonero bw’okubulukuka kw’ebinywamaji bya kaboni eby’obuwanvu obwenjawulo, babitegeke mu mmeeza, era balambulule oba biri mu mbeera ya kikalu, kikulukusi, oba ggaasi ku tempulikya eya bulijjo.
Weebale abayizi data ku tempulikya ebyokirokaboni ze zibulira ku buwanvu bw'enziringanya ez'enjawulo ezitegekeddwa mu tebuleni era obasabe okunnyonnyola empisa okusinziira ku mikwanaganyo egireeteddwa molekyuulu.
Weebale abayizi data ku tempulikya ebyokola bwa haidrokaboni ez’obuwanvu bw’enziring’anya obw’enjawulo, ze balina okutegeka mu tebuleni okusinziira ku muwendo gwa kaboni mu nziring’anya oluvannyuma bannyonnyole engeri eno gy’ekolamu okusinziira ku bunene bw’enkolagana molekyu ze ziraga.
null
null
null
D
Science
Assessment
Secondary
2,023
null
184
Omusomesa w’ekibiina ekyasooka mu siniya yakola ekigezo okukakasa oba abayizi basobola okutegeera enkola z’ekemiko mu bintu ebibeerawo okubetooloola. Okwongerezaako, agenda kukebera obukulu obw’eby’okusoma obukwata ku kumanya okukwata ku ssaayansi. Okukola kino, yasabye abayizi be okukiikirira ebikolwa by’ekemiko ebikolebwa okubetooloola mu bibinja. Ku nkomerero y’omulimu, ekimu ku bibinja kireeta ebikolwa bino wammanga: ekikolwa kya sodium hydroxide ne hydrochloric acid, okukolebwa kwa hydrochloric acid okuva mu hydrogen ne chlorine, n’okukolebwa kwa carbon dioxide okuva mu carbon ne oxygen. Ku bino ebirowoozo bino wammanga ebirowoozo by’omusomesa ki ebiyinza okuluŋŋamya abayizi okutuuka ku by’okuyiga ebipimiddwa?
Bintu ki ebiri enkwatagana n'enkola z'ekimyuka ze wateesezza?
Bintu ki ebya bulijjo ebiyinza okukiikirirwa engereso z’ekikemiko?
Bintu ki ebireetawo ebintu ebya bulijjo ebikolebwa ebikukuumulukuta?
Kiri ku kika ky’ebikolwa bye waleese ekisobola okusangibwa mu bikolwa bya bulijjo?
null
null
null
D
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
185
Kintu ki abayizi kye balina okuba nga bamaze okukakasa okusobola okutegeera emisingi gy'ekibalangulo kya Bernoulli?
Okukozesa omusingi gwa Pascal
Okukozesa omusingi ogw'okukuuma amasoboza
Okukozesa omugereeso gw'obutasalako mu bikulukusi ebitengejja
Okukozesa emikwanaganyo gya kinemaatika mu bintu ebikulukusi ebitali nnyigirizika
null
null
null
B
Science
Student understanding
Secondary
2,023
null
186
Omusomesa mu ssomero ly'abaana abato akola ku kiruubirirwa kino okuva mu mutendera gw'Olulimi: "Okutegeera, okuyita mu kuwuliriza n'obwegendereza, ebiri mu bitabo eby'okusoma n'ebitabu ebitali bya kusoma, okutegeera ensonga enkulu, okulaga by'osinga okwagala, okwogera ku bintu mu ngeri ennyangu, okubuuza ebikwata ku biri mu bitabo." Okukola okwekebejja kw'engeri omulimu gye gutambula, akabonero kano kateereddwaawo: Ategaera ebiri mu bitabo eby'okusoma. Ku mirimu egiddwa wano, gumu ku gyo gwe gusuubirwa okukozesebwa okufuna obukakafu ku mutendera ogw'okutuukiriza akabonero ako?
Omusomesa alaga abaana ekifaananyi ekiri ku katabo k'olugero olwa "Akalulu n'Enkwawa" oluvannyuma n'ababuza kye balowooza ekitabo kino kigenda kwogeraako.
Omusomesa ayita abaana okuzannya olugero "Empologoma n'Embeera" ate n'ababuuza essomo eriri mu lugero n'engeri zaalwo ze zituyigiriza.
Omusomesa abalira abaana olugero olwa "Ekimuula Eky'embala" oluvannyuma n'abuuza abaana embala ki engeri z'ebimuula eky'embala kye kyasobola okutegeera ze yalina.
Omusomesa asaba abaana okuzannya omuzannyo ogw’ekiggo ogwa "Toseka, Pepe" ate oluvannyuma ababuuza ekitundu kye baasinze okwagala mu lugero era n’abakubiriza okukola enkomerero endala ku lugero.
null
null
null
C
Literacy
Assessment
Pre-primary
2,023
null
187
Omuyizi alina kuba ng’alina bumanyirivu ki okusobola okumanya ennyiriri eza hendecasyllabic?
Tegeera enjawukana mu bigambo ebituukana.
Okutegeera anaphora
Okutegeera enjawulo wakati w'ebitontome ebitono eby'obuyiiya
Tegeera ebitundu bya bayiti bisatu (tercet) n'ebitundu bya bayiti bina (quartet)
null
null
null
A
Literacy
Student understanding
Primary, Secondary
2,017
null
188
Omusomesa akola ku mutindo gw’okutegeera ebyo omuntu by’alowooza ng’asinziira ku kusoma olugero olumpi olugattiddwa wano: Empummula Omwaka ogujja famire yange etegeka okugenda ku mwezi. Maama yagambye nti nkyaleete mukwano gwange bwe mba njagala, okwewala okukoowa y’alowooza bw’atyo. Ekituufu kiri nti ssiri musanyufu nnyo, simanyi, sikyagalanga kuva ku planet eno nnyo, nsinga kwagala kulya nuddles ne ssausi wamu ne cheese. Wadde kiri kityo, mukwano gwange agamba nti yandyagadde nnyo okugenda, naye aŋŋamba nti yeetaaga bikini empya, bagamba nti abakazi abali ku mwezi balabika bulungi nnyo, naye sikikkiriza. Tunaasula ku wooteeri ya Armstrong era tunaatambulira ku Pullmanmoon (nsuubira nti erinaayo toilette). Nnaaleeta entangawuuzi. Catalina Yáñez Kibuzo ki omusomesa ky’ayinza okubuuza abayizi okukubiriza okusoma ku mutindo gw’okutegeera ebyo omuntu by’alowooza?
Omutabani omukulu awulira atya ku lugendo olw’okudda ku mwezi?
Olugendo lw’okuwummula ku mwezi lwandibadde luteekwa kubeera lulitya?
Lwaki maama w'omutabani omukulu amugamba okuyita mukwano gwe?
Omutwe gw'omulamwa atwala atya olugendo ku nkomerero y'olugero?
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Secondary
2,019
null
189
Enkola eno yeesigamiziddwa ku kuyiga okusoma n’okuwandiika butoobutoolo, ku mutendera ku mutendera, nga kwegendereza okuyigiriza ennukuta, ebika by’ebigambo, ebigambo, sentensi, era oluvannyuma ebiwandiiko, okutandika n’okumanya obulungi enkodyo okutuuka ku kutegeera ebiwandiiko ebikwatagana. Enkola eno ey’okusomesa okusoma ekwatagana n’enkola ki?
Entabaganyi
Omulamwa ogwa "holistic"
Okukozesa obukugu
Eky'obusuubuzi
null
null
null
C
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
190
Mu kibiina kya P3, omusomesa alagira abayizi be okuddamu okusoma olunyiriri olumpi oluli ku lubaawo. Okusooka bakisoma kasirise, buli omu yekka, oluvannyuma bakisoma mu ddoboozi erigulumivu, nga bassaamu ekitiibwa ebiwummulo n’amaloboozi agasaanidde nga bwe biragibwa obubonero bw’empandiika. Kuyiga ki kwe kuyambibwa omulimu ogwo ogubaddewo?
Kukulaakulanya obwangu mu kusoma
Kukubiriza okutegeera by'osoma
Kebera okumanya eddoboozi ly'ennimi
Yanjula enkola z'ebikolwa ebitayogera.
null
null
null
A
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
191
Ku mirimu egiddwa wammanga, gumu ku gyo gusobozesa okukebera okukulaakulana kw’okumanya eddoboozi ly’ennimi mu bayizi abali mu mwaka ogw’olubereberye?
Bawe oluyimba olulina ennyingo ezifanana era obasabe balwegezeemu okulusoma mu maaso g'ekibiina.
Ggaba ebigambo ebiwanvu n'ebimpi, oluvannyuma obisunsule okusinziira ku buwanvu bwabyo.
Luyimba lwe twakolera mu kibiina era obasabe okukyusa ebigambo ebiri wansi n'obubonero obubikiirira.
Baweere omuko oguliko ebifaananyi eby’ebintu ebiri mu butonde obwetoolodde era obasabe okukiikirira omuwendo gw’ebitundu by’ebigambo (syllables) ebiri mu buli kigambo ekikiiriddwa nga bakozesa ennyiriri.
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
192
Ku mirimu egiddwa wammanga, kkiru ki ekisobozesa okukebera oba abayizi abali ku mutendera ogusooka ogw'okusoma basobola okwawula enjogerera z'ennukuta mu bigambo ebirimu ndwaddeereka?
Omusomesa awa ekigambo "mariposa" abayizi balina okuwandiika omuwendo gw'ebitundu by'ekigambo ekyo.
Omusomesa awa abayizi ennukuta ez'enjawulo, oluvannyuma abayizi balina okuzitondeka n'oluvannyuma bakole ebigambo nga bazikozesa.
Omusomesa azannya omuzannyo "Ebbaluwa etuuse" n'abayizi ng'akozesa ebigambo ebitandika n'ennukuta ez'enjawulo.
Omusomesa ayogera eddoboozi lya buli ennukuta mu kigambo "pala" abayizi balina okumanya ekigambo ekituufu.
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
193
Omusomesa ataddewo ekigendererwa kino ekikulu: "Okutegeera ebiwandiiko eby'omumwa okufuna amawulire n'okukulaakulanya okwagala okumanya ebikwata ku nsi." Ku bikolwa ebitegekeddwa wammanga ebigendereddwamu okukolera ku kigendererwa kino, kiki ekissaamu ekitiibwa embeera y'abayizi?
Goberera ebiragiro eby'omumwa okuzimba ekifananyi ky'essomero.
Wuliriza ebyafaayo ebituukiddwako banno mu kiseera ky'oluwummula.
Mwenyigiremu kubagattira ddala okwogera ku mpisa z'abantu abalondoolwa mu lugero olusomeddwa.
Tambula okwetoloola ekisenge ng'amazzi ago gazibikiddwa ng'ogoberera ebiragiro ebiweereddwa omuntu omu ku banno by'oyogera mu ddoboozi eriwulikika.
null
null
null
B
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
194
Mu bibuuzo bino wammanga, kiki ekisaanira okukozesebwa okukulaakulanya endowooza y'abayizi ku ngeri gye basoma mu kibinja nga basoma wamu mu kibiina?
Oyinza otya okuzuula amakulu g'ebigambo by'otamanyi?
Ekigendererwa ekikulu mu katundu ke tumaze okusoma kye ki?
Omutwe ki gwe wandiwadde omutwe guno gwe tusoma?
Omutwe gw'ekyo kye tumaze okusoma gwe gwa ki?
null
null
null
A
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
195
Omusomesa ayagala okukubiriza abayizi be okusoma ebitontome ng’asinga kwetikka ku ngeri olulimi gye lukozesebwamu. Annyonnyola nti akabonero k’ebitontome kwe kunoonya engeri empya ez’okwogera ebintu, era nti olw’ensonga eno, omutontomi atonda ebifaananyi eby’obuntontomi, ebikwatagana n’ekifaananyi ky’olulimi ekiyitibwa olufaananyi. Ku lunyiriri olulondoolayo wansi, oluwa lusobozesa omusomesa okukola ekyokulabirako ku kifaananyi ky’olulimi kino?
Baŋŋambye nti mu Bwakabaka obw’Ekyewuunyo ekinyonyi kiwuga n’ekyennyanja kibuka, nti embwa teziwowa era zigamba yee kubanga zisoma Olungereza nnyo. Maria Elena Wash
Enjiibwa yazzeemu. Yazzeemu. Bwe yagenda mu bukiikakkono, yagenda mu bukiikaddyo. Yalowoozezza nti eŋŋaano y’amazzi. Yazzeemu. Rafael Alberti
Kipepeewo ow’omu bbanga, nga oli mulungi nnyo, kipepeewo ow’omu bbanga, nga oli wa zaabu era nga wa kiragala. Federico García Lorca
Waliwo omuti gw'ebimuli, ekiwojjolo mu bwagu bwe kirandagga, mu buli ludda. Robinson Saavedra
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
196
Mu kusoma ebiwandiiko ebinnyonnyola, abayizi abali mu mwaka ogw'okuna mu pulayimale balina obuzibu mu kwawulawo omutwe gw'ekigambo n'ekiteeso ekikulu. Mu nnyonnyola zino wammanga, ennyonnyola ki ennyonnyola enjawulo eno mu butuufu?
Omutwe gw’ekigambo gwe gulinga ennyanjula y’ekyawandiiko era gukubibwawo nga tubuuza “Kiki kye twagala okwolesa mu kyawandiiko?” ate ebiteeso ebikulu bye biringana n’amalirizo g’omutwe.
Omulamwa gwe tuteekateeka okumaliriza ku ki ekyogerwa mu mutwe, ate ebiteeso ebikulu bye bimu ku byo ebiyamba okutuuka ku malirizo ago.
Omutwe gw'ekigambo kye kigenda okwogerwako era kizuulwa kubanga kiba mu mutwe gw'ekitabo, ate ekirowoozo ekikulu kibeera mu katundu akasooka.
Omutwe gw'ekigambo guddamu ekibuuzo “Ekiwandiiko kino kifa ku ki?” ate ekirowoozo ekikulu kigwa mu mugatte gw'ekyo ekigambiddwa ku mutwe ogwo.
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
197
Omusomesa agenda kukebera obusobozi bw'abayizi be ab'ekibiina ekisooka mu kusoma olulimi olwabwe obulungi. Okukola kino, abasaba okusoma ebiwandiiko bino mu ddoboozi eriggya: Olwaleero lunnaku lwa Augustine olw'amazaalibwa. Abazadde be bamugulidde ebintu ebiwoomerevu eby'omukolo. Eby'okunywa bisatu: kimu kimyufu, ekimu kiragala, n'ekimu kya bbululu. Cokoleeti ya brown n'ebijanjaalo bya poteto bingi ebya kyenvu. Kiki ekiraga obusobozi obutuufu eri omulimu guno okusinziira ku kigendererwa kyakyo n'omutendera gw'okusomesa?
Basoma omutindo gw'ebawandiise mu budde obumala nga tebakola nsobi.
Basoma omutereeza gwonna nga bakozesa eddoboozi eriwulikika.
Basoma nga bakozesa amaloboozi amatuufu okusinziira ku biri mu kiwandiiko
Basoma omutereeza gwonna nga bassaamu ekitiibwa ebiwummulo ebirimu.
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Primary
2,017
null
198
Okukakasa nti omulambuluzo "Okwogera omuntu kyayagala mu ngeri entengejje era ennyumira ku mboozi z'asiima," abayizi abali mu kibiina kyakusatu mu ssomero erito, balina okwanjula mu kamwa okumala eddakiika bbiri ku mboozi yonna gye basazeewo. Mu biragiro bino wammanga, kiki ekikkiriza omusomesa okukebera omulimu ogwayise?
Ekyokukubiriza Yee oba Nedda. Ateeka ebirowoozo bye ku mutwe gw'ensonga gwe yayogerako nga tawalukuse nnyo. Aleeta omutwe gw'ensonga mu ngeri entengejje.
Omutindo Ee oba Nedda. Akozesa ebigambo eby'enjawulo mu mwoleso gwe. Akola ebikozesebwa ebigasa mu mwoleso gwe
Ekigerageranyo Yee oba Nedda. Aleeta mu ngeri entegeerekeka era ewulikika eri buli omu. Aleeta omutwe oguzuukusa okwagala mu banno.
Ekyokukubiriza Weewaawo oba Nedda. Amanyi omutwe gw'ayogererako mu bujjuvu. Atunuulira abamuwuliriza mu maaso ng'ayogera.
null
null
null
A
Literacy
Assessment
Primary
2,017
null
199
Soma embeera eno: Omusomesa awa abazadde amagezi ku ngeri y’okukuzisaamu okusoma n’okuwandiika mu baana. Mu magezi ago, abagamba okukubiriza abaana baabwe okutegeera obubonero, ebifaananyi by’amakampuni, n’ebipande ebiri awaka oba ku nguudo, ng’abasaba okuzannya nga basoma ebintu ebyo bye bimu. Omukutu ogwateesebwa omusomesa guyitibwa ki?
Okusoma okw’awamu
Okwekebejja ebiwandiiko
Okusoma mu ddoboozi erigulumivu
Okusoma okubalukawo
null
null
null
D
Literacy
Teaching strategies
Pre-primary
2,017
null